Onder de Afrikaanse kunst verstaan we alle kunst die ten zuiden van de Sahara is vervaardigd. In het gebied ten noorden van deze woestijn vind je vooral de islamitische kunst. Veel Afrikanen uit het deel van het continent ten zuiden van de Sahara zijn tijdens de periode van de slavenhandel op het Amerikaanse continent terechtgekomen, de zogenoemde Afrikaanse diaspora. De kunst die veel nakomelingen van deze slaven maakten kunnen we eveneens onder de Afrikaanse kunst plaatsen, bijvoorbeeld in het Caribisch gebied, al kun je er over discussiëren of dit niet een aparte kunstvorm is.
Afbeelding: Vrouw met baby, van een onbekende kunstenaar in Jamaica. Het is een goed voorbeeld van moderne Caribische kunst, gemaakt door nakomelingen van Afrikaanse slaven. Dit soort kunstwerken is in trek bij toeristen die Jamaica bezoeken.
Locatie: Dit kunstwerk uit Jamaica, Vrouw met baby, maakt deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. ©Ronnie Rokebrand.
De kunstvoorwerpen die men maakte van natuurlijke materialen, zoals hout en steen, gebruikte men tijdens rituelen en ceremoniën, om voorouders te eren, om de vruchtbaarheid te bevorderen, om een goede opbrengst van het land te vragen of om het goddelijke koningschap te ondersteunen. We noemen dit de traditionele Afrikaanse kunst, terwijl we de kunst die men tegenwoordig vervaardigt de hedendaagse Afrikaanse kunst noemen. Overigens een `hedendaagse’ kunstvorm waarin je veel traditionele sporen terug kunt vinden. We moeten daarbij in gedachten houden dat er een grote diversiteit aan stammen woont op het continent Afrika, met als gevolg dat er ook een grote variëteit aan kunstuitingen is.
Afbeelding: Een aardewerk schaal uit Zuid-Afrika. De moderne schaal is met de hand in aarden kleuren geschilderd en beschikt over enkele kralen om de schaal te verfraaien. De schaal is vervaardigd volgens een traditioneel concept.
Locatie: Deze Zuid-Afrikaanse schaal van aardewerk maakt deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. ©Ronnie Rokebrand.
Er zijn echter ook overeenkomsten te vinden, met name in de traditionele Afrikaanse kunst. Bijzonder is de eenvoud van de vervaardigde kunstvoorwerpen. De Afrikaanse stammen gingen ervan uit dat deze kunstuitingen magische krachten bezaten. In die zin is het een typisch voorbeeld van primitieve kunst. De rol van eenvoud en het magische onderbewustzijn in de kunst van de Afrikanen waren belangrijke bronnen van inspiratie voor westerse kunstenaars, waaronder de post-impressionistische kunstschilder Vincent van Gogh (1853-1890), de fauvistische kunstschilder Henri Matisse (1869-1954) en de kubisten Pablo Picasso (1881-1973) en Georges Braque (1882-1963). Verder is de beeldhouwkunst, in al haar vormen, de toonaangevende kunstuiting in Afrika.
Afbeelding: Twee bronzen beelden van Masai-vrouwen van Stacey Bayne, een beeldhouwster uit de VS. Het betreft hier de bronzen beelden met stenen fundamenten: `Mosi, she is the first’ (links) en `Fujo, full of life’ (rechts). Zij zijn in 2004 gegoten en gemaakt door Soul Journeys in een oplage van 2000 beelden en behoren tot de hoogtepunten van het werk van deze kunstenares.
Locatie: Beide bronzen beelden maken deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. ©Ronnie Rokebrand.
Traditionele Afrikaanse kunst
De eeuwenoude tradities van de talrijke stammen die over Afrika verspreidt woonden kenden al een lange geschiedenis van het maken van traditionele Afrikaanse kunstvoorwerpen. Zoals al aangehaald in de tekst in de vorige paragraaf werden bijna al deze kunstvoorwerpen gebruikt tijdens rituelen en ceremoniën; soms ook met een praktisch doel. We kennen natuurlijk allemaal de vele vormen van maskers, die men droeg om bovennatuurlijke geesten of overleden personages uit te beelden.
Voorwerpen van natuurlijke vezels, textiel, hout, aardewerk en metaal vormden de hoofdmoot van de traditionele Afrikaans kunst, waaronder veel maskers in allerlei variëteiten en mensfiguren, naast de beeldhouwkunst en de architectuur. Het vele gebruik van vergankelijke materialen, zoals hout en textiel, zorgde ervoor dat er maar weinig kunstvoorwerpen van voor de 18de eeuw de tand des tijds overleefden. Ook ontbreken er geschriften die over deze periode verhalen. Gelukkig zijn er enkele aardewerk, koperen, bronzen en ivoren voorwerpen bewaard gebleven van de periode voor de 18de eeuw. 
Afbeelding: Een bewerkte ivoren slagtand uit het koninkrijk Loango in het huidige Zuid-Gabon en Noord-Congo. Op de slagtand zie je tal van economische relaties afgebeeld tussen Afrikanen en Europeanen in de periode 1830 tot 1870. Op het snijwerk zien we een olifant die om zijn ivoren slagtanden wordt gedood, het vervoer van flessen gin en enkele geketende en tot slaaf gemaakte mannen. Het kunstwerk stamt uit de periode 1830-1870.
Locatie: Deze kunstig uitgesneden ivoren slagtand staat tentoongesteld in het Tropenmuseum in Amsterdam. Het Tropenmuseum werd in 1864 opgericht als Koloniaal Museum en ligt aan de Linnaeusstraat in Amsterdam. Tegenwoordig is het een Nederlands volkenkundig museum met veel etnografische objecten uit tropische en subtropische gebieden en met name uit de voormalige Nederlandse overzeese gebiedsdelen. Het maakt deel uit van het Nationaal Museum van Wereldculturen en staat tegenwoordig ook bekend als het Wereldmuseum. De maker van dit kunstwerk is niet bekend.
De Afrikaanse kunst vond haar oorsprong ver voordat men de geschiedenis op schrift begon te zetten. De oudst bekende kralen van Nassarius schelpen droeg men al zo’n 72.000 jaar geleden als persoonlijke versierselen. In het West-Afrikaanse Niger ontdekte men grotten met 6000 jaar oude schilderingen op de wanden. Tijdens de hoogtijdagen van de farao’s in Egypte werd er veel kunst gemaakt die zijn invloed uitoefende op de kunstuitingen in naburige staten, waaronder het Nubische koninkrijk Kush in het huidige Soedan.
Men vervaardigde veel abstracte en stilistisch uitgebeelde figuren van planten en dieren, maar ook de eerder genoemde mensfiguren, die vaak geesten van voorouders voorstelden, en andere natuurlijke vormen en ontwerpen.
De terracotta figuren in de Nok-cultuur
Tussen 1500 voor Chr. en het jaar 500 na Chr. maakten de leden van de Nok-cultuur kleifiguurtjes met hoekige vormen en langwerpige lichamen. Verder bakten zij terracotta figuren van slangen, olifanten en apen. De Nok-cultuur bloeide in het gebied dat wij nu Nigeria noemen en beïnvloedde de kunst in geheel West-Afrika.
Afbeelding: Zittende man, gemaakt van terracotta uit de Nok-cultuur in Nigeria. Het beeldje is moeilijk te dateren, het stamt waarschijnlijk uit de periode ergens tussen 500 voor en 500 na Chr.. Men neemt aan dat dit een voorouderbeeldje is van iemand uit de heersende klasse. Het beeldje is fraai gestileerd, maar toont tevens de eigen persoonlijkheid van de afgebeelde voorouder.
Locatie: Dit voorouderbeeldje van ongeglazuurd aardewerk uit de Nok-cultuur staat tentoongesteld in het Louvre Museum in de Franse hoofdstad Parijs. Dit beroemde museum ligt in het 1e arrondissement, ten noorden van de Seine.
Traditionele Afrikaanse kunstvoorwerpen
Rond het jaar 900 na Chr. begonnen Afrikaanse kunstenaars en ambachtslieden complexere figuren te vervaardigen, waaronder bronzen, stenen en aardewerk figuren door de Igbo Ukwu-stam en kunstvoorwerpen van brons, messing, koper, steen en aardewerk door de Ile Ife-stam, eveneens op het grondgebied van het huidige Nigeria. De kwaliteit van deze kunstvoorwerpen bereikte haar hoogtepunt tussen 1200 en 1400 na Chr..
Afbeelding: Een gedenkbuste van een koning of een vrouw – dit is niet duidelijk op te maken uit het portret – van de Nigeriaanse Ile Ife-stam, kortweg Ife genoemd. Dit naturalistische borstbeeld stamt uit de periode 1200 tot 1400 na Chr.. Opmerkelijk is de levensechte uitdrukking van dit beeld; dit is kenmerkend voor de gevonden bronzen en aardewerk sculpturen uit deze periode.
Locatie: Dit aardewerk borstbeeld staat in het Etnologisch Museum in de Duitse hoofdstad Berlijn. Dit volkenkundig museum bevindt zich sinds 2020 in het herbouwde Humboldt Forum, op de plek van het vroegere Berliner Stadtschloss.
Het koninkrijk Benin
In het koninkrijk Benin stond het vervaardigen van bronzen voorwerpen en ivoren maskers op een kwalitatief hoog peil. Deze kunstvoorwerpen werden vaak vervaardigd op initiatief van de toenmalige koningen. 
Afbeelding: Dit ivoren masker uit het koninkrijk Benin is 24,5 centimeter hoog en betreft een gebeeldhouwd portret in ivoor van de eerste koningin-moeder Idia uit het 16e-eeuwse Benin-rijk. De langharige hoofden in de haarversiering zijn mogelijk afbeeldingen van Portugezen. In haar halsband is een geometrisch patroon verwerkt. Dit ivoren masker namen de Britten mee naar huis nadat zij het paleis van de koning (de Oba) van Benin leegplunderden tijdens een strafexpeditie in 1897. Er zijn vier van dergelijke 16e-eeuwse ivoren portretten van koningin-moeder Idia bekend.
Locatie: Dit masker van Idia van ivoor, ijzer en koperdraad stamt uit Benin en is nu in het bezit van het British Museum, gelegen aan de Great Russell Street in de Britse hoofdstad Londen. In dit museum staan 2 van dergelijke portretten. De andere 2 zijn in het bezit van het Metropolitan Museum of Art in New York in de VS.
Dans en muziek
Echter ook de muziek en de bijhorende dans waren belangrijke kunstuitingen van de traditionele Afrikaanse kunst. Tijdens de dansen gebruikte men maskers, sieraden en geweven gewaden die de natuurgoden, voorouders of andere vooraanstaande personen uitbeeldden.
De maskers van de Dogon
Beroemd zijn de ceremoniële maskers van de Dogon, de Kanaga’s, die zij tijdens hun dansen en ceremoniën gebruiken. Deze dansen dienen als afsluiting van een rouwperiode, maar kondigen tegelijkertijd een nieuw begin aan. De Dogon zijn polygaam, dat wil zeggen dat een man met meerdere vrouwen kan trouwen. Zij leven in het huidige West-Afrikaanse land Mali.
Afbeelding: Een Kanaga masker van de Dogon. De drager van het masker vertegenwoordigd de god Amma, de schepper van de aarde. De dubbele kruisvorm herinnert aan deze schepping. Het masker vertegenwoordigd een mythische vogel en wordt vaak gedragen tijdens en na begrafenissen om een rouwperiode af te sluiten. Tegelijkertijd danst men voor Amma, de schepper van nieuw leven, waarmee de dansers de cyclus van dood en leven op gang brengen.
De zwarte vierkanten, driehoeken en strepen op de witte ondergrond, verwijzen naar deze mythische vogel. Er zijn 70 verschillende soorten maskers.
Locatie: Dit Kanaga masker van het Dogon volk uit Mali hangt in het Glenbow Museum in de stad Calgery, de hoofdstad van de staat Alberta in Canada. Het museum is bereikbaar via een uitgebreid verkeersvrij luchtbrugsysteem dat men Plus 15 of +15 noemt. Het loopbrugsysteem heeft een lengte van 18 km en beschikt over 62 loopbruggen.
De ibeji beeldjes van de Yoruba
De Yoruba leven in het huidige Nigeria en een deel van Benin, maar ook in Brazilië en Cuba. Vanuit een statistisch oogpunt bezien worden hier veel tweelingen geboren. Als een kindje, dat deel uitmaakt van een tweeling, onverhoopt vroegtijdig sterft, dan neemt een tweelingenbeeldje zijn of haar plaats in. Men noemt deze beeldjes ibeji. Deze tweelingenbeeldjes krijgen dezelfde aandacht als het overlevende kindje van de tweeling.
Afbeelding: Een paar ibeji-tweelingenbeeldjes van de Yoruba uit Nigeria. Het houtsnijwerk stamt uit de periode 1900 tot 1950 en is gemaakt van nokkenhout en beschilderd met de paarsblauwe kleurstof indigo. Verder zijn er glazen kralen en schelpen gebruikt om de beeldjes te versieren.
Locatie: Deze tweelingenbeeldjes bevinden zich in het Honolulu Museum of Art, gelegen aan de Beretania Street in de Hawaïaanse hoofdstad Honolulu op het eiland Oahu in Hawaii (VS).
U moet daarbij in ogenschouw nemen dat een houten beeld veel voor een Afrikaan betekend. Als een boom wordt omgehakt ten behoeve van het houtsnijwerk, dan wordt deze gebeurtenis omgeven met rituelen. Men wil daarmee de geest van de boom in de juiste stemming brengen. Vervolgens besprenkeld de medicijnman van de stam het beeld met een magisch goedje. Daarmee krijgt het beeld een hoge intrinsieke waarde voor de bezitter van het houtsnijwerk.
En ook bij de Yoruba vindt men veel kledingstukken en religieuze gewaden van textiel en vezels, vaak in de kleuren zwart, geel en rood. Een kleurencombinatie die veel op het Afrikaanse continent voorkomt, zeker als we er ook de kleur groen bijvoegen, als symbool voor de aarde en de natuur. Denk maar eens aan de vlaggen van veel huidige Afrikaanse staten. De meeste vlaggen zijn uit deze kleurencombinatie opgebouwd.
Vruchtbaarheidsbeeldjes
In Afrika maakten de stamleden veel gebruik van vruchtbaarheidsbeeldjes. Uiteindelijk zorgde de voortplanting voor de overleving van de stam. Voldoende kinderen, zorgde voor een toereikend aantal krijgers om de stam te verdedigen en voor genoeg vrouwen die op het land voor voedsel konden zorgen. Hulp uit religieuze en magische bronnen was daarbij welkom. Bekend zijn de vruchtbaarheidsbeeldjes, die men namji noemt, uit Noord-Kameroen. Maar je vindt ze ook in de Congo.
Afbeelding: Een bronzen voorouder-vruchtbaarheidsbeeldje uit de Congo, het voormalige Zaïre. De afgebeelde vrouw draagt een baby op haar gekruiste benen. Het beeldje stamt van de Yombe, een matriarchale stam waar de vererving van naam en goederen via de vrouw gaat. De moeder heeft in de Yomba-stam een bijna adellijke status, vandaar de sieraden die zij op haar schouders draagt. Een madonna met kind die ook in de christelijke traditie voorkomt.
Locatie: Dit voorouder-vruchtbaarheidsbeeldje staat in het American Museum of Natural History in New York in de VS. De ingang van dit natuurhistorisch museum bevindt zich bij Central Park West.
De grafbeeldjes van de Konso
De Konso uit Zuid-Centraal-Ethiopië en Kenia danken hun faam in de kunstwereld aan de grafbeeldjes die zij waga noemen. De Konso noemt men ook wel de Xonsita. Vruchtbaarheid en mannelijkheid staan ook bij hen hoog in het vaandel, vandaar dat de waga de mannelijke viriliteit in deze beeldjes tonen. Vaak staan deze grafbeeldjes symbool voor overleden voorouders of belangrijke personen uit hun overlevering.
Afbeelding: Een 19de-eeuws grafbeeldje van het Konso volk, een etnische groep die in Zuid-Centraal-Ethiopië leeft. De waga tonen de mannelijke viriliteit in hun grafbeeldjes. Mannelijkheid en vruchtbaarheid zijn belangrijk in hun cultuur.
Locatie: Dit waga grafbeeldje staat in het Brooklyn Museum, een kunstmuseum in de wijk Brooklyn New York in de VS. Het werd aan dit museum geschonken door het echtpaar Serge en Jodie Becker-Patterson.
De gouden kunstvoorwerpen van de Ashanti
In het koninkrijk Ashanti, gelegen in het huidige Ghana, vervaardigde men in de 18de en 19de eeuw prachtige gouden voorwerpen. De Britten noemden het niet voor niets de goudkust. De koning bezat een gouden stoel die heilig was en door niemand aangeraakt of maar benaderd mocht worden. In 1900, na de verovering van Ghana door de Britten, probeerde de Engelse gouverneur deze gouden stoel in beslag te nemen. Een bloedige en langdurige opstand van het Ashanti volk was het gevolg.
Afbeelding: Een gouden masker en schild van het Ashanti volk in het huidige Ghana uit de 18de eeuw. Het schild is gemaakt voor rituele doeleinden. In een oorlog is goud niet het juiste materiaal om pijlen en speren tegen te houden, omdat goud een relatief zacht materiaal is.
Locatie: Deze gouden kunstvoorwerpen bevinden zich in het American Museum of Natural History, een natuurhistorisch museum bij Central Park West in New York in de VS.
Gestolen of niet-gestolen kunst?
Veel traditionele kunstvoorwerpen uit het continent Afrika staan in westerse musea. Boze tongen beweren dat veel van deze kunst is gestolen door onze koloniale voorouders. Dit heeft zeker plaatsgevonden, met name als er door militair ingrijpen een gebied werd veroverd, net zoals dit in Europa gebeurde. Het gedrag van de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog staat bij velen nog helder in het geheugen gegrift. Veel musea zijn bezig om de herkomst van hun kunstvoorwerpen te achterhalen; andere musea maken hier helaas geen haast mee. Ook in Nederland startte men een herkomstonderzoek naar kunst uit de voormalige koloniën. In het geval van Nederland richt dit onderzoek zich vooral op de kunst uit Indonesië.
Maar de meeste kunstvoorwerpen in de musea zijn niet gestolen. Deze werden vaak gekocht van stamleden, speciaal voor de Europese markt gemaakt of geruild voor westerse voorwerpen. Musea in de vorige eeuw hebben ook kunst gekocht toen het koloniale tijdperk al ten einde was. Het is dus goed om hier genuanceerd naar te kijken. Ook tegenwoordig is er veel handel in traditionele Afrikaanse kunst.
Moderne Afrikaanse kunst
In de hedendaagse Afrikaanse kunst vind je een innige relatie met de traditionele Afrikaanse kunst. Dit is begrijpelijk, want Afrikanen hechten sterk aan hun afkomst. Bovendien hebben ook kunstenaars als Pablo Picasso en Vincent van Gogh zich laten inspireren door de traditionele Afrikaanse kunstuitingen. De hedendaagse Afrikaanse kunst wordt veel verzameld door musea en kunstverzamelaars. Nog pas enkele jaren geleden was dit anders. Toen was men vooral gericht op het verzamelen van de vroegere kunst van de verschillende stammen in Afrika, waarbij de combinatie tussen het kunstvoorwerp en het verhaal dat er bij hoorde, gezamenlijk de waarde bepaalde. Tegenwoordig worden de Afrikaanse kunstenaars op hun juiste waarde geschat en doen veel kunstenaars het goed op de internationale kunstmarkt. 
Afbeelding: Deze twee zilveren opscheplepels zijn aan het einde van de 20ste eeuw vervaardigd door een Tanzaniaanse zilversmid uit de omgeving van de Ngorongoro krater. Het zilvergehalte is relatief laag zodat de opscheplepels stevig en hanteerbaar zijn.
Locatie: Deze zilveren opscheplepels uit Tanzania maken deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. ©Ronnie Rokebrand.
In de tweede helft van de vorige eeuw waren het vooral de Egyptische installatie-kunstenaar Fathi Hassan (1957), de Zuid-Afrikaanse conceptuele kunstenaar Kendell Geers (1968), de Brits-Nigeriaanse kunstenaar Yinka Shonibare (1962), de Zuid-Afrikaanse kunstschilderes Irma Stern (1894-1966) en de Zuid-Afrikaanse kunstenaar en ontwerper Cyril Fradan (1928-1997) die bekendheid vergaarden. In Kaapstad schilderde de kunstenaar Wolf Kibel (1903-1938) zijn expressionistische schilderijen. Hij werd slechts 34 jaar oud.
Afbeelding: Interieur, een schilderij van de Pools-Zuid-Afrikaanse graficus en kunstschilder Wolf Kibel.
Locatie: Dit schilderij hangt in de Iziko South African National Gallery, een kunstmuseum gelegen in de omgeving van de eeuwenoude Company’s Garden, in de Zuid-Afrikaanse stad Kaapstad.
Tegenwoordig zijn het de Ghanese beeldhouwer El Anatsui (1944), de Britse kunstschilderes, professor en activiste Lubaina Himid (1954), de Kameroense beeldhouwer en installatie-kunstenaar Bili Bidjocka (1962), de Zuid-Afrikaanse kunstschilderes en aquarelliste Marlene Dumas (1953), de Zuid-Afrikaanse tekenaar, filmmaker en prentkunstenaar William Kentridge (1955), de Zuid-Afrikaanse kunstschilder, professor en curator Karel Nel (1955), de Zambiaanse kunstschilder, graficus en beeldhouwer Henry Tayali (1943-1987), de Ethiopische kunstschilder Zerihun Yetmgeta (1941), de Noord-Amerikaanse kunstschilder en professor Odhiambo Siangla, de Tanzaniaanse kunstschilder Elias Jengo (1936), de Nigeriaanse beeldhouwer Olu Oguibe (1964) en de Soedanese minimalistische beeldhouwer Armir Nour (1939) die veel in de belangstelling van de kunstwereld staan. Net als in Europa ontstond er in Afrika, en met name in Ghana en Kenia, een popart stroming die voortkwam uit de advertenties die reclamebureaus maakten. Een nieuwe generatie kunstenaars, waaronder de Keniaanse kunstschilder en beeldhouwer Joseph Bertiers (1963), verwerkten klassieke en rechten vrije filmposters in tal van kunstvoorwerpen.
Afbeelding: Een Afrikaanse buste van een hedendaags kunstenaar uit Senegal, maar gemaakt conform de traditionele cultuur.
Locatie: Dit kunstwerk maakt deel uit van de collectie van een Belgische privéverzamelaar. ©Ronnie Rokebrand.
Grote afbeelding: Een helmmasker van de Bamoun, een bevolkingsgroep in Kameroen. Het masker is rond het jaar 1900 vervaardigd.
Locatie: Dit masker van de Bamoun uit Kameroen is in het bezit van het Cleveland Museum of Art, gelegen aan de University Circle in Cleveland in de staat Ohio in de VS. Het is aan het museum geschonken door de heer en mevrouw William D. Wixom ter nagedachtenis aan de heer en mevrouw Ralph M. Coe.
