Als er twee termen zijn die in de kunst- en designwereld vaak verward worden, dan zijn het de benamingen van de stijlperiodes Art Nouveau en Art Deco. Toch betreffen het stijlperiodes die niet gelijktijdig in zwang waren, maar elkaar opvolgden.
De Art Nouveau, een Franse term, wordt in Duitsland ook vaak de Jugendstil genoemd, terwijl men deze kunststroming in Spanje het Modernismo noemde. Anderen spraken over de Wiener Secession-stijl, Stile Floreale of Modern Style, terwijl de Amerikanen het de Tiffany-stijl noemden; de Britten spraken over de Glasgow-stijl. In Amsterdam sprak men ook wel over de Nieuwe Kunst, een vertaling van de Franse benaming. Vele namen dus voor tal van bewegingen in de kunst, de designwereld en de architectuur die in de periode 1880-1914 ontstonden.
De term Art Nouveau (Nieuwe Kunst) was treffend gekozen voor deze fonkelnieuwe kunststroming. Tot op dat moment hadden nieuwe kunststijlen altijd wel wortels in het verleden, in voorgaande kunststromingen. Bijvoorbeeld als een reactie op een vorige kunststroming of een terugkeer naar een kunststroming in het verleden. In de Art Nouveau was dit niet het geval. Er was echt sprake van Nieuwe Kunst.
De Art Nouveau beperkte zich in het begin vooral tot de toegepaste kunsten, maar al snel voelden ook architecten en kunstschilders zich tot deze nieuwe kunststroming aangetrokken. Uiteindelijk zal maar weinig aan deze restyling ontsnappen. Sieraden, boeken, kleding, maar ook stations en woonhuizen werden gebouwd in de nieuwe stijl van de Art Nouveau.
Afbeelding: Fraai Art Nouveau wandbord uit Gouda met gestileerde, bloemrijke motieven. De golvende lijnen doen aan plantmotieven denken. Het lijkt alsof het middengedeelte van het wandbord organisch aaneen is gegroeid. Dit is kenmerkend voor de Art Nouveau. De groene rand duidt er op dat het wandbord van voor 1920 is.
Locatie: Dit Art Nouveau wandbord maakt deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. ©Ronnie Rokebrand.
De organische en golvende vormen van de Art Nouveau
Het tijdvak van de Art Nouveau liep ongeveer van 1880 tot aan de 1ste Wereldoorlog, terwijl we de periode van 1918 tot in de dertiger jaren de Art Deco noemen. Daarna namen modernistische stijlen de macht in de kunstwereld over.
De belangrijkste kenmerken van de Art Nouveau waren de organische en golvende vormen. Deze vormen werden in de kunsten vertaald in sierlijke, dromerige en bloemrijke motieven, maar soms ook in geometrische en eenvoudige ontwerpen. Zij waren een directe reactie van de kunstwereld, en met name in de architectuur, op de oude klassieke en meer in rangordes denkende structuren. In kunstkringen had men duidelijk genoeg van alle neostijlen uit de tijd van de industriële revolutie. Met de natuur als voorbeeld maakte men gebruik van golvende lijnen. Een ander belangrijk aspect was de asymmetrie. Men hoefde de compositie van een kunstwerk of een design niet meer symmetrisch op te zetten. In de natuur was ook veel asymmetrisch en dat moest volgens de gedachte van de Art Nouveau ook doorgevoerd worden in de kunst- en de designwereld. Alles liep elegant, vloeiend en golvend in elkaar over, alsof je naar een klimopplant zat te kijken. Toch zag je in de Art Nouveau ook bestaande stijlen terug, zoals het cloisonnisme, vernoemd naar de cloisonné-techniek die populair was in onder meer China. Men legde in China ragfijne metalen of koperen draadjes op een koperen ondergrond en vulde vervolgens de ontstane ruimtes tussen de draadjes in met email. In bijvoorbeeld veel juwelen uit deze periode zag je deze techniek terugkomen. Bekende edelsmeden uit de periode van de Art Nouveau waren de Belg Philippe Wolfers (1858-1929) en de Spaanse Catalaan Lluis Masriera (1872-1958).
Afbeelding: Orchidee, een sierbloempot in de stijl van de Art Nouveau, uit 1897 van de Belgische juwelier-ontwerper Philippe Wolfers uit 1897.
Locatie: Deze Art Nouveau sierbloempot maakt deel uit van de verzameling van het Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België in de Belgische hoofdstad Brussel. Deze sierbloempot staat in het Museum voor Moderne Kunst, gelegen aan de Regentschapsstraat 3 in Brussel.
Andere bekende kunstenaars in deze kunststroming waren onder meer de Catalaanse architect Antoni Gaudi (1852-1926), de Belgische architect Victor Horta (1861-1947), de Tsjechische kunstenaar van affiches en wandplaten Alphonse Mucha (1860-1939), de Engelse illustrator en schrijver Aubrey Beardsley (1872-1898), de Nederlandse kunstschilder Jan Toorop (1858-1928), de Belgische kunstschilder, ontwerper en architect Henry Van de Velde (1863-1957) en de Nederlandse architect en stedenbouwkundige Hein (H.P.) Berlage (1856-1934). 
Afbeelding: Zijde, geweven in een Art Nouveau design, van Georges de Feure (1868-1943). Het paneel is geweven in het jaar 1900.
Locatie: Het zijden paneel maakt deel uit van de collectie van het Metropolitan Museum of Art, gelegen aan de oostzijde van Central Park in Manhattan in New York (VS). Het is in 1946 aan het museum geschonken door dhr. Henry Hunt Clark.
De Catalaanse architect Antoni Gaudi
Een belangrijke exponent van de Art Nouveau was de Catalaanse architect Antoni Gaudi (1852-1926). In al zijn bouwwerken proefde – en proef – je zijn liefde voor organische, golvende en idyllische ontwerpen en zijn aversie tegen symmetrie en hoekige gebouwen. Het bijzondere van Gaudi zijn ontwerpen was dat je de Art Nouveau niet alleen aan de buitenzijde aantrof, zeg maar in de versieringen, maar dat het een essentieel onderdeel uitmaakte van het fundament van het gebouw en de gehele constructie die daar op rustte.
Beroemd is de Sagrada Familia, een rooms-katholieke basiliek in Barcelona waar Gaudi de laatste 16 jaar van zijn leven aan werkte, voordat hij door een tram werd doodgereden. Een mooi, bijna waanzinnig kerkgebouw van een onvoorstelbare schoonheid. Men is nog steeds aan het bouwen in en aan de basiliek. Van de 6 torens zijn die van de Evangelisten Marcus en Lucas in 2022 gereed gekomen, evenals de op een na hoogste toren van Maria met enkele sterren op de kroon en een verlichte ster in de top. In 2023 kwamen de twee andere torens van de Evangelisten Johannes en Matteüs gereed. Men verwacht dat ergens in 2026 de laatste toren, de toren van Jezus, wordt opgeleverd. Nog even wachten dus …, al kunt u de basiliek ook nu al bezoeken. De opbrengsten komen ten goede aan de bouw van dit unieke gebedshuis.
Andere bekende werken van Antoni Gaudi in Barcelona zijn: de Illuminations ofwel de verlichting op het plein Placa Reial uit 1879; het gebouw met toren en zonnebloemen in het keramiek El Caprichio uit 1885, in de Barrio Sobrellano; het paleis Palau Güell op de Rambla uit 1889; het Casa Vicens uit 1889; het Casa Calvet uit 1890; het Casa Batillo uit 1896; het Bellesguard uit 1909; het Casa Mila uit 1910; het veel bezochte Park Güell uit 1914; en het kerkgebouw Cripta Colonia uit 1917. In de stad Leon ontwierp Antoni Gaudi in 1892 het Casa de Los Botines, geografisch gezien een buitenbeentje.
Afbeelding: De organische en golvende vormen in de voorgevel van het Casa Batlló (Casa Batillo) in Barcelona, uit 1877, van de Catalaanse architect Antoni Gaudi. De voorgevel is verder ingelegd met mozaïek. Men bouwde de woning in opdracht van de familie Batlló. Het huis is tegenwoordig in het bezit van de familie Bernat, die het huis volledig hebben gerestaureerd.
Locatie: Het Casa Batlló ligt aan de Passeig de Gràcia 43 in Barcelona.
Gustav Klimt, zijn vrouwenportretten en met goud gelardeerde schilderijen
De Oostenrijkse kunstschilder Gustav Klimt (1862- 1918) kwam uit een eenvoudig gezin, maar slaagde erin om een van de bekendste kunstenaars te worden in de periode die wij de Art Nouveau of Jugendstil noemen. Hij maakte decoratieve en met bladgoud gelardeerde schilderijen en krachtige vrouwenportretten, zowel van vrouwen uit de Weense high society als van zijn vele andere modellen. In die zin gaf Klimt in deze schilderingen zijn dromen een gestalte. Met veel van deze modellen onderhield hij een seksuele relatie. Hij kreeg vijf kinderen bij drie verschillende vrouwen die voor hem model hadden gestaan. Een van die modellen, de modeontwerpster Emilie Flöge (1874-1952), was lange tijd zijn levensgezellin.
Afbeelding: Portret van Emilie Flöge, uit 1902. Het is geschilderd door haar geliefde Gustav Klimt. Zij was de schoonzus van zijn broer en een talentvol kledingontwerpster. De lange jurken en gewaden die de modellen op zijn schilderijen dragen zijn geïnspireerd op haar kledingontwerpen.
Locatie: Dit portret is in het bezit van het Vienna Museum Karlsplatz, gelegen aan de Karlsplatz 8 in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen. Het museum is tijdelijk gesloten in verband met een renovatie. Men verwacht dat het museum rond 2025 weer toegankelijk is voor publiek.
Gustav Klimt was niet alleen schilder, maar ook graficus, lithograaf, tekenaar en beeldhouwer, waarbij hij zich liet inspireren door onder meer Vincent van Gogh, Matisse, Monet, Toorop, Rodin, Whistler, Toulouse-Lautrec en Rodin. Uit al deze invloeden distilleerde Gustav Klimt een geheel eigen stijl vol met symboliek, decoratieve motieven en zacht erotisch getinte afbeeldingen.
In 1897 richtte hij, samen met enkele andere kunstenaars, de kunstenaarsvereniging de Wiener Secession op. De term Wiener Secession was de Oostenrijkse benaming voor de kunststroming Art Nouveau. In 1898 hielden zij hier hun eerste tentoonstelling in een gebouw dat zij de Secession doopten.
Rond 1902 gingen de kunstenaars van de Wiener Secession werken voor de Wiener Werkstätte, een bedrijfje voor toegepaste kunst. Gustav Klimt vormde een bron van inspiratie voor de kunstenaars van de Wiener Werkstätte en voor de Oostenrijkse kunstschilders Egon Schiele (1890-1918) en Oskar Kokoschka (1886-1980), die, net als Gustav Klimt, voor de Wiener Werkstätte werkten. Voor het gebouw de Secession schilderde Klimt in deze periode een hommage aan de Negende Symfonie van Beethoven. In dit 34 meter lange Beethovenfries gebruikte Klimt voor het eerst bladgoud in zijn schilderijen. Hij liet zich daarbij inspireren door de gouden Byzantijnse mozaïeken in Ravenna, gelegen in het noordoosten van Italië. Het was echter niet alleen een eerbetoon aan Beethoven, maar hij maakte er ook een wandschildering van waarin hij de ellende van de wereld, maar tegelijkertijd de redding van het menselijk bestaan verbeeldde. 
Afbeelding: De Vijandige Krachten, de Titan Typhoeus en zijn dochters de Drie Gorgonen. Het betreft hier de middenmuur van het Beethovenfries van Gustav Klimt in het gebouw de Secession. Hij schilderde dit immense werk voor de 14e Weense Secessionistische tentoonstelling ter ere van de Negende Symfonie van de componist Ludwig van Beethoven. Op dit fries zien we de vijandige krachten uitgebeeld. Deze bestaan uit Typhoeus de reus, tegen wie zelfs goden tevergeefs streden, en zijn dochters, de drie Gorgonen, die lust en ontucht, onmatigheid en knagende zorg symboliseren. Boven hun hoofden vliegen de verlangens en wensen van de mensheid.
Locatie: De Secession met het Beethovenfries is tot op de dag van vandaag te bezoeken in Wenen aan de Friedrichstraße 12.
De kunstwerken van Gustav Klimt kregen tijdens zijn arbeidzame kunstenaarsleven steeds meer reliëf. Als het aan hem had gelegen, dan was zijn gehele werk opgebouwd uit bladgoud, juwelen en edelmetalen. Dat werd hem echter te duur, dus was het de verf die zijn dromen moest verwerkelijken. Op latere leeftijd schilderde Gustav Klimt ook enkele landschappen. Zijn bekendste werk is De Kus uit 1907-1908. 
Afbeelding: De Kus, uit 1907-1908, van de kunstschilder Gustav Klimt. Men vermoedt dat het een zelfportret is van Gustav Klimt die zijn geliefde Emilie Flöge kust.
Locatie: De Kus van Gustav Klimt maakt deel uit van de collectie van de Österreichische Galerie Belvedere. Dit kunstmuseum bevindt zich in het barokke Belvedere paleis (Slot Belvedere), gelegen aan de Prinz-Eugen-Straße 27 in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen.
Art Deco, ieder functioneel product een kunstwerk
Na de 1ste Wereldoorlog nam het belang in de economie, en daarmee in de maatschappij, van de Industriële Revolutie verder toe. Steeds meer goederen kwamen als massaproducten uit de fabrieken. De kunstenaars stoorden zich aan het feit dat alles alleen maar functioneel beoordeeld werd en dat er geen oog meer was voor de schoonheid van een product. De kunstenaars, die in de stijl van de Art Deco werkten, begonnen met het verfraaien van deze producten, zodat het oog van de mens er van kon genieten. Het ideaal van de Art Deco (circa 1918-1939) was dat ieder functioneel product een kunstwerk werd.
Afbeelding: De fraaie Art Deco deuren van het gerechtsgebouw van Cochise County in Bisbee in de staat Arizona (VS). De deuren zijn van koper, afkomstig uit de kopermijnen in deze streek. Op de deuren staan twee gestileerde afbeeldingen van Vrouwe Justitia. Zij is van oorsprong een Romeinse godin en werd later het symbool van de rechtspraak in de Westerse wereld. Ook de rest van dit gerechtsgebouw is ontworpen in de Art Deco stijl.
Locatie: Dit gerechtsgebouw staat in het centrum van Bisbee, tegenover de rooms-katholieke St. Patrick kerk. Bisbee ligt in de staat Arizona in de VS.
Het gevolg waren gedurfdere en vooral meer gestroomlijnde producten en ontwerpen. De Art Deco kunstenaars wilden aantonen dat de Industriële vooruitgang ook mooie goederen, bouwwerken, interieurs, producten, glas-in-loodramen en schilderijen konden opleveren. Bijzondere ontwerpen, beweeglijke figuren, versieringen, geometrische patronen, swing en losbandigheid kenmerkten de Art Deco. 
Afbeelding: De ontbijtzaal van het Thermae Palace Hotel in Oostende in België. Op de achtergrond ziet u een fraaie glazen wand met geometrische figuren, kenmerkend voor de Art Deco. Ook de lampen, de meubels en zelfs de decoraties zijn nog in de stijl van de Art Deco. Het was een van de vele projecten van koning architect Leopold II van België. Hij liet in Oostende een groot thermaal instituut bouwen tegen de colonnade die hij in 1905 had laten construeren. In 1929 werden de plannen van de Oostendse architect André Daniels, in samenwerking met de Franse architecten Flegenheimer, Bard en Garella, voor dit zogeheten Badenpaleis goedgekeurd. In 1933 werd het Badenpaleis geopend. Het interieur werd volledig in de stijl van de Art Deco ingericht. De buitenzijde van dit hotel met de lange en prominent aanwezige zuilengang heeft een meer neoklassiek uiterlijk. Het oorspronkelijke wellness center bestaat helaas niet meer.
Locatie: Het Thermae Palace Hotel staat aan de Zeedijk nummer 330, direct aan het zandstrand, in de Belgische badplaats Oostende. De kamers met zeezicht bieden een fraai zicht op het zandstrand van Oostende en de achterliggende Noordzee.
Niet alleen de gebruiksartikelen werden in het jasje van de Art Deco ontworpen en gegoten, maar ook de schepen, treinen en gebouwen werden ontworpen en ingericht volgens deze nieuwe vormentaal.
Afbeelding: Het gebouw van Radio Kootwijk werd in 1918 ontworpen door de architect van de Amsterdamse school Julius Luthmann (1890-1973). Het gebouw staat in de volksmond bekend als de kathedraal, maar Luthmann gaf zelf aan dat hij het gebouw had ontworpen in de vorm van een Egyptische Sfinx. Het gebouw moest onbrandbaar zijn en er mocht geen hout en ijzer worden gebruikt. Vandaar dat Luthmann het gebouw alleen met gewapend beton vervaardigde. Dat was voor die tijd een revolutionaire methode. Overal in het gebouw zijn de kenmerken van de Art Deco zichtbaar, zowel in de stroomlijning van de constructie als in de beelden die het gebouw verfraaien. De decoraties in en rondom Radio Kootwijk werden gemaakt door de beeldhouwer Hendrik van den Eijnde (1869-1939).
Dit langeafstand-zendstation is in Nederland uniek en internationaal zeldzaam. Men ontwierp dit zendcomplex om de verbindingen met de toenmalige overzeese rijksdelen te leggen, waaronder Nederlands-Indië. Er zijn in de wereld slechts drie andere vergelijkbare grootschalige monumentale zendcomplexen.
Locatie: Radio Kootwijk staat op de Veluwe op een afstand van ongeveer 5 kilometer van het Nederlandse plaatsje Kootwijk.
Bekende architecten als William van Alen (1883-1954), de ontwerper van het Chrysler Building in New York, en Robbert Mallet-Stevens (1886-1945) zijn tot op de dag van vandaag bekend om hun ontwerpen. Hetzelfde geldt voor de Poolse Art Deco kunstschilderes Tamara de Lempicka (1898-1980). Een andere bekende naam is de Franse glasblazer en juwelenontwerper René Lalique (1860-1945) die zowel befaamd werd om zijn Art Nouveau als zijn Art Deco creaties. 
Afbeelding: Een fraaie Art Nouveau hanger uit 1901 van de Frans juwelenontwerper René Lalique. Hij maakte de hanger van goud, email, opaal, een parel en platina.
Locatie: Deze hanger maakt deel uit van de juwelenverzameling van het Metropolitan Museum of Art in New York in de VS. Het museum bevindt zich aan de oostzijde van het Central Park in Manhattan.
A.M. Cassandre (1901-1968) kennen we van de Art Deco affiches die hij maakte, terwijl de creaties van de Franse modeontwerpster van dameskleding CoCo Chanel tot op de dag van vandaag gedragen worden. Een zelfde soort affiches maakte de Amerikaanse kunstschilder Edward Mason Eggleston(1882-1941). Naast de Fraaie Art Deco affiches vervaardigde hij ook gestroomlijnde olieverfschilderijen die hij vervolgens in de vorm van prenten in kalenders verkocht.
Afbeelding: Cleopatra, van Edward Mason Eggleston, uit 1934.
Locatie: Deze schildering werd in 1934 gepubliceerd in een Art Deco kalender door Beatrice Decker.
Een van de bekendste Art Deco schilderessen was de in Polen geboren Tamara de Lempicka (1898-1980). Zij maakte haar bekendste schilderijen in Parijs en Hollywood. Beroemd zijn `Zelfportret in een groene Bugatti’, `Groep met vier naakten’, beide uit 1925, en `Jonge vrouw met handschoenen’ uit 1930. 
Afbeelding: Zilveren fruitschaal , staande op balpootjes, in de stijl van de Art Deco. De gestroomlijnde vormen zijn typerend voor de Art Deco, evenals het feit dat het een gebruiksvoorwerp betreft. De fruitschaal is versierd met gestileerde lotusbloemen. Het betreft hier zogenoemd Djokja zilver vernoemd naar de Indonesische stad Yogyakarta, in de volksmond beter bekend als Djokja. Het zilver werd in werkelijkheid door de zilversmeden van Kota Gede vervaardigd, een voorstadje van Yogyakarta. De fruitschaal bevat het meesterteken 7K 800 (800-1000), waarbij minimaal 80% van het materiaal van zuiver zilver is en stamt uit de periode rond 1930. Typerend voor het Djokja zilver is dat het deels is zwartgemaakt met rook of chemicaliën.
Locatie: Deze Art Deco schaal maakt deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. Het Tropenmuseum in Amsterdam bezit 130 voorbeelden van Djokja zilver. ©Ronnie Rokebrand.
In 1927 kwam in Duitsland de film Metropolis uit. Deze film van de regisseur Fritz Lang verkende de ontmenselijking en uitbuiting in de moderne stad. Het uiterlijk van de stad in Metropolis is sterk bepaald door de kunststroming Art Deco. Hetzelfde geldt voor de poster die de film aanprees voor het grote publiek.
Afbeelding: De Art Deco poster van de film Metropolis, uit 1927, van de Oostenrijkse regisseur Fitz Lang (1890-1976). De film was geïnspireerd op de gelijknamige roman van Thea von Harbou (1888-1954). Zij werkte mee aan de totstandkoming van deze opmerkelijke film. Men beschouwt dit meesterwerk als een van de invloedrijkste films ooit gemaakt. In de stad Metropolis wonen een denkende en een werkende klasse. De zoon van de heerser van de stad ontdekt in welke armoedige en gevaarlijke omstandigheden de arbeiders werken. Hij wordt verliefd op de lieftallige Maria, die bij de arbeiders tegen het gebruik van geweld predikt. De denkende klasse besluit om de wetenschapper Rotwang in te schakelen om een robot te ontwikkelen die er hetzelfde uitziet als Maria, om zo haar plaats in te kunnen nemen. Uiteindelijk loopt het allemaal goed af. De boodschap van de film is: `Er kan geen begrip zijn tussen de handen en de hersenen, tenzij het hart optreedt als bemiddelaar.’
Op het moment dat de grote depressie zich in de jaren dertig van de vorige eeuw over de wereldeconomie uitrolde, was het gedaan met de Art Deco. De mensen hadden gewoon geen geld meer om de duurdere producten te kopen.
Natuur tegenover techniek
De manier waarop de kunstenaars van de Art Nouveau naar kunst keken was dus wezenlijk anders ten opzichte van de manier waarop hun collega’s van de Art Deco naar kunst keken. Terwijl de kunstenaars en designers in de Art Nouveau vooral gefocust waren op het terugbrengen van de natuur in hun werken, en hun werken dus ook meer organisch waren, omarmden hun collega’s van de Art Deco juist de technische vooruitgang. Zij wilden vooral hun producten en de woonomgeving verfraaien en meer toegankelijk maken voor mensen, met als gevolg een meer gepolijste stijl. 
Afbeelding: Een hal in het Thermae Palace Hotel in Oostende, ontworpen en uitgevoerd in de stijl van de Art Deco. De ruimte is nog geheel intact gebleven, inclusief het meubilair, de lampen, het plafond, de raampartijen en de tegelvloer met geometrische figuren. In 1933 opende dit ‘Badenpaleis’ in de stijl van de Art Deco haar deuren voor het publiek.
Locatie: Het Thermae Palace Hotel staat aan de Zeedijk nummer 330, direct aan het zandstrand, in de Belgische badplaats Oostende.
Een mooi voorbeeld van een Art Deco design was het oorspronkelijke Coca Colaflesje met haar fraaie golvende glas waardoor het flesje lekker in de hand lag. Met andere woorden: het flesje was mooi om te zien en functioneel in gebruik.
Afbeelding: Een goed voorbeeld van een functioneel Art Deco design was het golvende glas met ribbels van het Coca-Cola flesje, waardoor het goed in de hand lag. Ook het iets later geproduceerde, smallere flesje voldeed aan de kenmerken van het Art Deco design.
Locatie: Deze fles maakt deel uit van de collectie van Coca-Cola.
Grote afbeelding: Art Deco hanglamp uit circa 1920, met lange glazen kralen en een gestroomlijnde, koperen armatuur.
Locatie: Deze koperen Art Deco hanglamp maakt deel uit van onze collectie. ©Ronnie Rokebrand.
