`Ik schilder geen koeien, maar lichteffecten.’
Willem Maris, schilder van de Haagse School
In Nederland werden de kunstschilders opgeleid in de traditie van de meesters van de 17de eeuw. Dat waren de voorbeelden die de kunstschilders in de 19de eeuw moesten volgen. Vernieuwende en innovatieve richtingen in de kunstwereld werden niet op prijs gesteld. Uiteindelijk had men al de hoogste vorm van schilderkunst bereikt, tenminste dat leerde men op de kunstacademies. Al stond men een vleugje Romantiek toe. Op het doek moest men de ideale wereld schilderen, zowel in de techniek die men gebruikte als in de onderwerpen en voorstellingen, zoals landschappen en portretten. Niets was natuurlijk minder waar. Verandering in de kunst is uiteindelijk de enige constante, zoals we goed kunnen aflezen aan de vele hoofdstukken in ons overzicht van de kunstgeschiedenis, net als dat geldt voor de maatschappij waarin wij leven. Dat gold – en geldt – ook voor Nederland. Kunstschilders als Jozef Israëls, Willem Roelofs, Anton Mauve en de gebroeders Jacob en Willem Maris kwamen in aanraking met het Realisme en besloten om de School van Barbizon met een bezoek te vereren. 
Afbeelding: Kippetjes voeren, uit 1866, van de kunstschilder Jacob Maris. Hij behoorde als schilder tot de Haagsche School. Het schilderij toont een boerenmeisje dat met opgetrokken rok de kippetjes voert in de tuin. Achter haar staan op de achtergrond een hekje en enkele zonnebloemen met verderop een boerenwoning. Een zandpad voert links naar de zandgronden met daarachter het licht van een laagstaande zon. Dit pad naar de verte zorgt voor het perspectief in de compositie.
Locatie: Het olieverfschilderij `Kippetjes voeren’, van Jacob Maris maakt deel uit van de collectie van het Rijksmuseum in Amsterdam. Zij ontvingen dit kunstwerk als schenking van de heer en mevrouw Drucker-Fraser uit de Zwitserse stad Montreux.
Zij deden dit op voorspraak van de kunstschilder Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) die in Nederland schilderijen van de schilders van de School van Barbizon verzamelde. Mesdag schilderde vooral op het strand van het vissersdorp Scheveningen, maar hij werd beroemd om zijn zeeschilderingen en om het door hem geschilderde Panorama Mesdag (zie verderop op deze webpagina). 
Afbeelding: De kalme zee, uit 1915, van de kunstschilder Hendrik Willem Mesdag. Ruim twee derde deel van het schilderij wordt ingenomen door het bijzondere licht van de Hollandse lucht.
Locatie: Het is niet bekend in wiens bezit dit schilderij van Hendrik Willem Mesdag is.
Zij raakten geïmponeerd en geïnspireerd door de manier waarop de leden van de School van Barbizon werkten: gewoon in de open lucht, en-plein-air. Terug in Nederland trokken ook zij er met hun schilderezels op uit om de vlijtige vissers, boeren en andere hardwerkende mensen te vereeuwigen op hun schilderdoeken, vaak in grijze en bruine tinten. Zij legden dit vergankelijke bestaan van vissers en boeren vast voor het nageslacht.
Afbeelding: De regenboog, uit 1875, van Willem Roelofs (Haagse School). Op het schilderij schijnt de zon door de donkere luchten op de weilanden. Een fraaie en kleurrijke regenboog betoverd de hemel, met er voor opvliegende vogels. De koeien staan in het donker op de voorgrond. Een echt Nederlands meesterwerk uit de Haagse School.
Locatie: Dit schilderij van Willem Roelofs hangt in het Kunstmuseum Den Haag, in de gelijknamige stad. Het museum ligt aan de Stadhouderslaan 41 in het westelijke deel van de stadswijk Zorgvliet. Het gebouw werd ontworpen door de Nederlandse architect H.P. Berlage.
De kunstschilders van de Haagse School
De Nederlandse kunstschilders die hierboven genoemd werden, Jozef Israëls (1824-1911), de landschapsschilder Willem Roelofs (1822-1897), de schapen- en heideschilder Anton Mauve (1838-1888) en de gebroeders Jacob Maris (1837-1899) en Willem Maris (1844-1910), die vooral waterrijke landschappen met koeien en eenden schilderde, kwamen allen uit de stad Den Haag. 
Afbeelding: Witte eend met kiekens, van de kunstschilder Willem Maris die deel uitmaakte van de kunstschilders van de Haagsche School. Hij was – en is – vooral bekend om de eendjes die hij schilderde langs de sloot. Ook schilderijen en aquarellen met koeien in een waterrijk en moerasachtig landschap behoorden tot zijn artistieke oeuvre. Goed getroffen in dit kunstwerk is het zonlicht dat vanachteren over de eenden familie schijnt.
Locatie: Het schilderij `Witte eend met kiekens’ (Witte eend met kuikens) van Willem Maris is geschilderd in de periode 1880 tot 1910. Het is in het bezit van het Rijksmuseum in Amsterdam.
Hun nieuwe manier van werken, in de geest van het Realisme en de School van Barbizon, vormde een ommekeer in de manier waarop kunstschilders werkten. Echter ook andere schilders behoorden tot deze nieuwe beweging, waaronder de koeienschilder Jan de Haas (1832-1908); Philip Sadée (1837-1904) als schilder van stranden, vissers en boeren, de romantische en later impressionistische schilder Frederik Hendrik Kaemmerer (1839-1902) en Bernard Blommers (1845-1914), werkend op het strand van Scheveningen en in de bossen en op de heide van het Brabantse dorpje Heeze. Jan Hendrik Weissenbruch (1824-1903) schilderde het licht en de lucht in het landschap rondom de stad Den Haag, terwijl Adolph Artz (1837-1890) zich toelegde op het vastleggen van het leven van de vissersfamilies. Johannes Bosboom (1817-1891) concentreerde zich in zijn werk op het vastleggen van de interieurs van kerken en synagogen. Er was dus een grote verscheidenheid in onderwerpskeuze binnen het kader van de Haagse School.
Afbeelding: De Pieterskerk in Leiden, uit 1855 van de kunstschilder Johannes Bosboom. Deze afbeelding van het interieur van de Pieterskerk in Leiden is typerend voor het werk van Johannes Bosboom. Bosboom schilderde en tekende tijdens zijn werkzame leven, zover als nu bekend is, 238 kerkinterieurs en synagogen in binnen- en buitenland.
Locatie: Dit schilderij van Johannes Bosboom hangt in het Museum Boijmans Van Beuningen, gelegen aan het Museumpark 18 in Rotterdam.
Niet alleen werkten zij meestentijds in de open lucht, in en rondom dorpen als Scheveningen en Oosterbeek, maar ook de manier waarop zij hun penselen over het doek bewogen veranderde.
Afbeelding: De terugkeer van de vissersvloot, uit de tweede helft van de 19de eeuw, op het strand van Scheveningen. Op de voorgrond sorteren de vissersvrouwen de vis; de vissers voeren de vangst aan in rieten manden. Op de achtergrond drijven Scheveningse vissersschepen. De compositie van het schilderij is in tweeën opgedeeld: 50% van het doek voor het strand en de figuren; en 50% voor de Hollandse lucht. Het is vervaardigd door de Haagse kunstschilder Bernard Blommers.
Locatie: Het schilderij `De terugkeer van de vissersvloot’ van Bernard Blommers is in 2010 door veilinghuis Christie’s in New York verkocht aan een particuliere verzamelaar.
Het opmerkelijke licht in het Hollandse landschap
De eerste glimpjes van het Impressionisme werden zichtbaar. Geen wonder, want de schilders waren, doordat zij buiten werkten en slechts kort de tijd hadden, gedwongen om hun schilderwerken snel op te zetten. De Hollandse schilders waren echter wel anders, dan hun Franse `geloofsgenoten’ van de School van Barbizon. Het opmerkelijke licht in het Hollandse landschap kon door hen niet genegeerd worden en zorgde voor een bijna grijze waas over de meeste schilderijen van de Haagse School. Want zo werden de Hagenaren met hun nieuwe manier van schilderen genoemd. De helft tot twee derde deel van hun schilderijen werd dikwijls ingenomen door de Hollandse luchten met hun bijzondere licht. Dat bijzondere licht in de wolkenpartijen ontstond doordat er in Nederland veel water was (en is). Dit oppervlakte water weerkaatste het licht terug op de onderkant van de wolken, waarmee het unieke Hollandse licht ontstond. 
Afbeelding: Strandscène, uit 1887, van de kunstschilder Jan Hendrik Weissenbruch. Hij werd bekend om zijn fraaie schilderingen van licht en lucht rondom de stad Den Haag. Dit schilderij is waarschijnlijk geschilderd op of in de nabijheid van het strand van Scheveningen. De kleuren op het schilderij zijn helder en fris.
Locatie: Het olieverfschilderij Strandscène van Jan Hendrik Weissenbruch hangt in het Kunstmuseum Den Haag in de gelijknamige stad. Het museum ligt aan de Stadhouderslaan 41 in het westelijke deel van de stadswijk Zorgvliet.
Dit grote gevoel voor licht en ruimte, soms verward met grauwheid, werd kenmerkend voor de werken van de Haagse School. Toch was er een grote diversiteit in kunstwerken. De schilderijen van Jozef Israëls hingen zelfs in de Salon van Parijs. Dit was te danken aan het meesterlijk gebruik van licht in zijn schilderijen met figuren, een licht dat de kunstkenners aan het werk van Rembrandt van Rijn deed denken, zoals te zien is in zijn meesterwerk `Langs moeders graf’ uit 1865 en `Grootvader en kleinkind voor het venster’ uit 1890. 
Afbeelding: Grootvader en kleinkind voor het venster, uit 1890, van Jozef Israëls. Bijzonder is het licht dat door het venster straalt op dit intieme tafereeltje van een opa met zijn kleinkind. Het betreft een gemengd werk van waterverf en krijt op papier.
Locatie: Deze aquarel van Jozef Israëls werd aangekocht door Anna en William Singer en hangt in het Singer Museum. Dit museum is gehuisvest in de voormalige woning van Anna en William Henry Singer aan de Drift 1 in Laren (NH). ©Ronnie Rokebrand.
Het realisme van de Haagse School
Het realisme in de werken van de schilders van de Haagse School komt goed tot uiting in het schilderij `De drenkeling’ van Jozef Israëls. In dit schilderij uit 1861 herken je het realisme van de kunstschilder Courbet. Israëls gaf de rauwe werkelijkheid van het vissersbestaan treffend weer met dit kunstwerk waarop een vissersweduwe, met haar twee jonge kinderen aan haar zijde, haar verdronken man ter grave draagt.
Afbeelding: De drenkeling, ook wel de verdronken visser genoemd, uit 1861, van de kunstschilder Jozef Israëls. Het schilderij is waarschijnlijk als schets tot stand gekomen op het strand van Zandvoort. Israëls werkte de compositie waarschijnlijk verder uit in zijn atelier. Op het sombere en trieste schilderij steekt de ineengedoken groep af tegen het licht van de lichtblauwe en zilvergrijze lucht. Twee vissers dragen het dode lichaam van de verdronken visser. Voor de stoet uit loopt de vermoeid ogende weduwe, haar twee kinderen klampen zich aan haar vast. Op de achtergrond zien we het schip dat op een rif strandde.
Locatie: Dit schilderij hangt in de National Gallery, gelegen aan de noordkant van Trafalgar Square in de Britse hoofdstad Londen. Er bestaan nog twee versies van het schilderij. De tweede hangt in het Saint Louis Art Museum, gelegen ten westen van de basiliek Saint Louis in het Forest Park in Saint Louis in Missouri (VS). Een kleinere derde versie werd in 2004 door Christies verkocht en maakt nu deel uit van een particuliere verzameling.
Het panorama van Mesdag
Hendrik Willem Mesdag schilderde in 1881 het fantastische, 120 meter lange en 14 meter hoge Panorama van Scheveningen, dat we het Panorama van Mesdag noemen, een van de weinig panorama’s op de wereld die nog bestaat. Het toont het uitzicht vanaf de top van het Seinpostduin, in die tijd de hoogste duin in Scheveningen.
Tijdens het schilderen kreeg Mesdag assistentie van zijn vrouw Sientje Mesdag-van Houten en van zijn gerenommeerde collega’s Théophile de Bock, George Breitner en Bernard Blommers.
Afbeelding: Spelende kinderen op het strand van Scheveningen, een ets die wordt toegeschreven aan de kunstschilder Jozef Israëls. De kunstenaars in die tijd maakten vaak etsen om meer mensen te kunnen bereiken met hun kunstwerken en om daarmee extra geld te verdienen.
Locatie: Deze ets van `Spelende kinderen op het strand van Scheveningen’ van Jozef Israëls (toegeschreven aan) maakt deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. ©Ronnie Rokebrand.
De Haagse School na 1885
Na het jaar 1885 werd de invloed van het Impressionisme steeds groter en tastbaarder in de werken van de kunstschilders van de Haagse School. De toets van de penseelvoering werd lichter en zij verlegden hun aandacht ook naar het stadsleven in die tijd. Nog steeds realistisch in het schilderen van hun objecten en onderwerpen, maar met een duidelijk impressionistische inslag. Wat bij een deel van de kunstschilders bleef was het atmosferisch realisme, waarbij de achtergrond van een landschap langzaam vervaagd met een grijsblauwe kleur in de donkere partijen. Kunstschilders als George Hendrik Breitner (1857-1923), Willem de Zwart (1862-1931) en Isaac Israëls (1865-1934; de zoon van Jozef Israëls) gingen echter volledig over op de impressionistische kunst. 
Afbeelding: Hoedenwinkel van Mars, uit 1893, van Isaac Israëls. Isaac werd als kunstschilder beïnvloed door zijn vader Jozef Israëls en de Haagsche School, maar hij was ook een echte impressionist en men rekent hem dan ook tot het Amsterdams impressionisme. De hoedenwinkel van Mars bevond zich op de Nieuwendijk in Amsterdam. Het oog van de beschouwer trekt automatisch naar de brandende lampen in de hoedenwinkel. Je kijkt samen met de vrouwen bij het raam de winkel in. Wij vinden het tegenwoordig volstrekt normaal als een etalage verlicht is, maar dat was in 1893 wel anders. De elektriciteit was namelijk pas in 1882 uitgevonden door Thomas Edison. Elektrisch licht betekende ook dat je ‘s avonds gewoon over straat kon lopen, zoals je op dit schilderij ziet. De kleurenrijkdom in de etalage in het volle elektrische licht was in die tijd voor veel mensen een openbaring. Het is niet moeilijk om je voor te stellen hoe aantrekkelijk deze etalage in een donkere straat was voor de kunstschilder Isaac Israëls.
Locatie: Het schilderij `Hoedenwinkel van Mars’ uit 1893 van de kunstschilder Isaac Israëls maakt deel uit van de Collectie Veendorp van het Groninger Museum, gelegen aan het Museumeiland 1 in Groningen. Het gebouw waarin het museum is gevestigd geldt als een van de hoogtepunten van de postmodernistische architectuur.
Toch bleef tot aan 1914, toen de 1ste Wereldoorlog begon, de Haagse School grote invloed uitoefenen op de Nederlandse schilderkunst en deze werd hoog gewaardeerd in binnen- en buitenland. Hun kunstwerken werden via Engeland tot in de VS en Canada verkocht. Vincent van Gogh en Piet Mondriaan volgden bij de meesters van de Haagse School hun opleiding en in die zin zou de Haagse School ook zijn invloed uitoefenen op de latere modernistische stromingen in de kunstgeschiedenis.
De Haagse School kende ook een zogenoemde nabloei-periode die tot aan de 2de Wereldoorlog zou standhouden met bekende kunstschilders als Albert Neuhuys (1844-1914), ook bekend om zijn boeren interieurschilderingen en tevens gerekend tot de Larense School; Jan Hillebrand Wijsmuller (1855-1925), bekend om zijn landschappen en strandgezichten; en Johannes Evert Hendrik Akkeringa (1861-1942), bekend om zijn strandtaferelen met spelende kinderen.
Afbeelding: Kinderen aan het strand, van de kunstschilder Johannes Evert Hendrik Akkeringa. Het schilderij is niet gedateerd, maar men gaat ervan uit dat het een van zijn latere werken is en dat hij het ergens tussen 1935 en 1942 schilderde.
Locatie: Dit schilderij `Kinderen aan het strand’, van de kunstschilder Johannes Evert Hendrik Akkeringa hangt in het Dordrechts Museum, gelegen aan de Museumstraat 40 in de Nederlandse stad Dordrecht.
Andere bekende navolgers van de Haagsche School waren Floris Arntzenius (1864-1925), een breed georiënteerd kunstschilder, maar vooral bekend om zijn stadsgezichten van Den Haag; Floris Vester (1861-1927), vooral gewaardeerd om zijn bloemstillevens; en Fredericus van Rossum du Chattel (1856-1917), vermaard om zijn watergezichten en landschappen. Geo Poggenbeek (1853-1903) vergaarde bekendheid met sfeervolle landschappen en stadsgezichten, onder andere van zijn geboortestad Amsterdam. Hij maakte ook deel uit van de kunststroming van de Larense School. Louis Apol (1850-1936) werd bekend om zijn winterlandschappen, terwijl Nicolaas Bastert (1854-1939), zich vooral richtte op zijn vele gezichten op de rivier de Vecht. 
Afbeelding: Wintermorgen, een fraai winterlandschap uit 1911 van de kunstschilder Louis Apol, lid van de Haagse School.
Locatie: Het winterlandschap van de kunstschilder Louis Apol maakt deel uit van de Rijkskunstcollectie. Deze is in beheer bij de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
De landschapsschilder Théophile de Bock (1851-1904) vervaardigde veel schilderijen met hunebedden. Willem Bastiaan Tholen (1860-1931) schilderde riviergezichten en landschappen. De bekendste kunstwerken van Tholen zijn de levendige portretten van de zusjes Arntzenius.
Afbeelding: De gezusters Arntzenius, een olieverfschilderij uit 1895 van de kunstschilder Willem Bastiaan Tholen. Het is een levendig portret van de zusjes Elisabeth Caroline Arntzenius (1881-1936) en Dora Wilhelmina Arntzenius (1882-1956). De zusjes waren de dochters van zijn benedenbuurman Bram Arntzenius in Den Haag, de toenmalige griffier van de Tweede Kamer. Willem Bastiaan Tholen heeft meer portretten van deze zusjes gemaakt.
Locatie: Het schilderij `De gezusters Arntzenius’ hangt in het Museum Gouda, gelegen aan Achter de Kerk 14 in het centrum van de kaasstad Gouda.
Grote afbeelding: Kinderen der zee, uit 1872, van de Nederlandse kunstschilder Jozef Israëls (1824-1911). Op het schilderij spelen vier kinderen met een nagemaakt zeilbootje in het water aan het strand. De oudste jongen draagt een kindje op zijn rug. Israëls schilderde dit thema ook met een bedoeling. De visserskinderen met hun schamele kleding en eenvoudige speelgoed geven ons een blik op hun toekomstige vissersleven, waarbij het scheepje symbool staat voor het zware en risicovolle leven op zee. De jongen torst met de baby symbolisch de last van het gezin op zijn schouders.
Locatie: Dit bekende schilderij van de kunstschilder Jozef Israëls hangt in het Rijksmuseum in Amsterdam. Een vergelijkbaar schilderij hangt in Paleis het Loo in Apeldoorn.
