De oorsprong van de islamitische kunst
Waar komt de islamitische kunst vandaan en waar vindt het haar oorsprong? De profeet Mohammed verkondigde in het jaar 622 na Chr. zijn leer die we nu kennen als de islam. Deze wereldgodsdienst verspreidde zich over een groot deel van de wereld en strekte zich uit van Marokko in het westen tot helemaal in het, van ons, oostelijk gelegen Indonesië, tegenwoordig het land met de meeste islamieten.
Afbeelding: Een eeuwenoude kasbah in het zuidoosten van Marokko. Ze lijken wel wat op kastelen en hadden dezelfde functie. Het moest een familie of een groep van dezelfde stam beschermen tegen vijandige stammen en rondtrekkende dieven uit de woestijn. De kasbahs zijn vervaardigd van steen, leem, kiezel en grond. De deuren en toegangspoorten zijn van hout, terwijl de plafonds rusten op stevige balken van palmhout.
Locatie: Deze kasbah is typerend voor de oorspronkelijke kasbah’s in het zuidoosten van Marokko. ©Ronnie Rokebrand.
De islamitische kunst komt dus uit een zeer verspreid gebied met een ook voor die tijd al lange kunstzinnige traditie die zijn oorsprong vindt in onder meer de Perzische kunsttraditie.
Afbeelding: Een oud-Perzische tekst uit de 4de eeuw voor Chr., in de Achaemendische periode, op een in goud gehamerde gedenkplaat.
Locatie: Het Cincinnati Art Museum is een kunstmuseum in de wijk Eden Park in de stad Cincinnati in de staat Ohio in de VS.
De islam
Op deze webpagina leggen we een relatie tussen de godsdienst de islam en de bijhorende kunstuitingen. In een dergelijk geval is het goed om de achtergronden van deze godsdienst te leren kennen. Alleen dan ontstaat begrip voor de redenen waarom kunstenaars in bepaalde bevolkingsgroepen op basis van hun geloof kunstvoorwerpen vervaardigen.
De islam is een typisch monotheïstische godsdienst met Allah als enige God. Er zijn geen heiligen of anderen die aanbeden worden door de moslims. Iedereen moet zich persoonlijk verantwoorden bij Allah. Zelfs de priesters hebben een gewone, menselijke status. De profeet Mohammed predikte dat alle mensen van gelijke waarde zijn en daarom gelijk behandeld moeten worden.
Het boek van Allah ofwel de koran staat centraal in de godsdienst die wij kennen als de islam. De koran is geschreven op basis van visioenen die Mohammed tijdens zijn leven ontving via de aartsengel Gabriel. Deze goddelijke waarden staan in de koran (de `oplezing’ of de `voordracht’) beschreven. Zij geven richting aan het gedrag van mensen tijdens hun leven, en fungeert tevens als grondwet, de sharia geheten, voor de islamitische staat.
De Koran is een omvangrijk boek en bestaat uit niet minder dan 114 soera’s (hoofdstukken). Deze soera’s zijn op hun beurt weer onderverdeeld in 6226 ayat (verzen). Al deze soera’s in de Koran beginnen met Bismillah ar-Rahmaan ar-Rahiem, letterlijk vertaald In de naam van God, de genadevolle, de Barmhartige. Allah is de ene en almachtige God en Mohammed is zijn profeet.
Afbeelding: Een koran uit de 18de, begin 19de eeuw. De manuscriptpagina’s zijn beschreven en verluchtigd met inkt, goud en lapis lazuli, een heilige steen.
Locatie: Deze koran is sinds 2009 in het bezit van het Louis E. en Theresa S. Seley aankoopfonds voor islamitische kunst. U kunt het bezichtigen in het Metropolitan Museum of Art (The Met). Dit bekende kunstmuseum ligt aan de oostzijde van Central Park in Manhattan in New York in de VS.
Een ander geschrift dat voor veel moslims van belang is wordt gevormd door de Hadith. Deze bevat de overleveringen en postume uitspraken van de profeet Mohammed en werden in de achtste of negende eeuw aan het papier toevertrouwd. In de loop der tijd verschenen er talloze variaties op de Hadith.
Net als het christendom en het boeddhisme is de islam een wereldgodsdienst die voor een belangrijk deel is terug te voeren op een historische stichter, in dit geval is dit de profeet Mohammed (de Geprezene). De koopman Mohammed werd omstreeks 569 na Chr. geboren in Mekka.
De vijf fundamentele plichten en de voorschriften
Het godsdienstige gedrag van de meeste moslims is gebaseerd op de vijf fundamentele plichten die in de koran staan opgeschreven. Men noemt deze vijf fundamentele plichten de vijf zuilen van de islam:
1. De geloofsbelijdenis: er bestaat geen andere god dan Allah; Mohammed is zijn profeet.
2. Het vijfmaal daags verrichten van het plichtgebed (salat) in de richting van Mekka. De muezzin heeft als taak om de gelovigen vanaf de minaret van de moskee op te roepen tot dit gebed. De imam (voorganger) gaat de gelovigen in de moskee voor in het gebed, met name op de vrijdag.
Afbeelding: De heilige Kaaba in Mekka met daarin de Zwarte Steen. Als onderdeel van de hadj, de bedevaart naar Mekka, lopen de pelgrims zeven keer rond de rechthoekig gevormde Kaaba. Volgens de overlevering werd de Zwarte Steen, in deze met zwarte fluweel afgezette kubus, door de aartsengel Gabriel aan Abraham gegeven. Een andere overlevering verhaalt dat, toen Adam de kaaba bouwde, er een steen uit de hemel viel, waarna Adam deze steen voor de bouw van de kaaba gebruikte. Volgens een andere overlevering was de steen oorspronkelijk wit, maar kleurden de zonden van de mensheid de steen zwart.
Locatie: De heilige kaaba staat in Mekka in Saudi-Arabië.
3. Het opbrengen van de voorgeschreven belasting ten behoeve van de armen (zahat).
4. Het vasten in de maand ramadan (sijaam).
5. Een bedevaart maken naar Mekka (hadj) en naar de ‘berg der genade’ bij Arafat.
Afbeelding: Het pelgrimskamp ten oosten van de `berg der genade’ Arafat, in de omgeving van Mekka, tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van pelgrims. De afbeelding is gemaakt in 1888 of 1889.
Locatie: Deze foto, gemaakt door Abd al-Ghaffar, maakt deel uit van de collectie van het Rijksmuseum in Amsterdam.
Net als in veel andere godsdiensten zijn er ook in de islam voorschriften waaraan de gelovigen zich moeten houden. De bekendste zijn: geen varkensvlees eten, geen alcohol drinken en geen beelden maken van levende wezens. Dit laatste noemen we aniconisme en behandelen we verderop in dit hoofdstuk over de islam. Beelden van Mohammed zijn dan ook niet te vinden; de beeldende kunst heeft desondanks een hoge mate van kunstzinnigheid bereikt door het gebruik van kunstig vervaardigde geometrische figuren. Een aantal leidinggevenden en theologen in de islam proberen de vijf zuilen aan te passen aan de moderne tijd; er zijn echter ook moslims die strikt vasthouden aan de traditionele vorm van de islam. En natuurlijk zijn er tal van tussenvormen waarop de gelovigen de islam kunnen beleven.
Het verschil tussen soennieten en sjiieten
Een belangrijk verschil tussen de manier waarop de islam wordt beleefd is er tussen sjiieten en soennieten. De sjiieten geloven net als de soennieten in één God, met Mohammed als zijn profeet, en in de teksten van de koran. Er is echter ook een belangrijk verschil. De sjiieten geloven dat de imams, zeg maar de priesters in de islam, door Allah zijn gekozen om het woord van God en de boodschap van de Islam uit te leggen en te beschermen. Het belangrijkste verschil zit in de manier waarop men denkt over de opvolging van leiderschap na het overlijden van de profeet Mohammed. De soennieten geloven dat de profeet niemand heeft aangewezen. De sjiieten geloven echter dat de profeet heel duidelijk was wie de leider moest zijn over de moslims na zijn dood, Ali ibn Aboe Talib, de neef en schoonzoon van de profeet. 90% van de moslims in de wereld is soenniet.
Afbeelding: Ali ibn Aboe Talib, de schoonzoon en neef van Mohammed. Gezeten op zijn blauwe muilezel en met een lange rode staf in zijn rechterhand, wordt benaderd door een afvaardiging van de Quraysh-stam, die hem vraagt niet terug te keren naar Mohammed. Volgens de sjiieten is hij de rechtmatige opvolger van Mohammed. De soennieten beweren dat Mohammed geen opvolger heeft aangewezen. Deze miniatuur komt uit een Turks manuscript van de Siyar-I-Nabi. Het manuscript werd in de periode 1594-1595 na Chr. vervaardigd.
Locatie: Dit 16de-eeuwse manuscript maakt deel uit van de Spencer Collectie in de New York Public Library. De hoofdbibliotheek van de New York Public Library, de zogenoemde Main Branch, bevindt zich op Fifth Avenue in Manhattan in New York (VS).
De andere profeten in de islam
Opmerkelijk is dat de islam naast Mohammed nog vijf andere profeten erkent. Dit zijn Adam, Noach, Abraham, Mozes en Jezus, profeten die ook in het jodendom en het christendom voorkomen. Echter reeds tijdens het leven van Mohammed verslechterden de relaties tussen hem en de vertegenwoordigers van de andere godsdiensten, omdat de christenen hem niet als een opvolger van Jezus zagen en de joden Mohammed niet als de lang verwachte Messias verwelkomden.
Aniconisme, de afwezigheid van afbeeldingen
Opmerkelijk is dat er weinig afbeeldingen van mensen en goden zijn in de islamitische kunst. Net als in de christelijke kunst in de 8ste eeuw en in de kunst van het orthodoxe jodendom was het afbeelden van goden verboden. In de christelijke leer beperkte zich dit tot de beeldhouwkunst en niet tot bijvoorbeeld de schilderkunst (met uitzondering van de tweede helft van de 8ste eeuw en het begin van de 9de eeuw). Mede daarom zien we tegenwoordig niets meer van deze regel terug in de christelijke kunstuitingen. In de islamitische leer hield men echter streng de hand aan het verbod dat men geen afgodsbeelden mocht vervaardigen, ook niet in de schilderkunst of in mozaïeken. In de christelijke traditie gebruikte men in de kunstuitingen vaak symbolen om Christus of andere heiligen te verbeelden. De islamieten maakten echter, tot op de dag van vandaag, ook geen gebruik van symbolen in hun kunst en architectuur.
Afbeelding: De buitenzijde van de Rotskoepel in Jeruzalem werd in 1517 na Chr. bekleedt met polychrome majolicategels. Voor die tijd waren de muren bedekt met mozaïeken. De fraaie geometrische figuren zijn van een hoge kwaliteit en zijn kenmerkend voor de islamitische kunst.
Locatie: De Rotskoepel staat in de zuidoostelijke hoek van de oude stad van Jeruzalem. ©Ronnie Rokebrand.
Omdat deze discrepantie niet bestond kon men in de kunst beter aan deze regel vasthouden. Men noemde dit gebruik in de kunstgeschiedenis het aniconisme. Hierdoor zien de moskeeën er anders uit, in vergelijking met de gebedshuizen van andere godsdiensten.
Afbeelding: Het interieur van de Sultan Qaboos Moskee, in Muscat, de hoofdstad van Oman. Deze noemt men ook wel de Grand Mosque. Het gebouw verrees in de periode 1995 tot 2001. Opmerkelijk zijn het uit één stuk handgeweven tapijt dat u op de vloer van de moskee ziet liggen. Bijzonder zijn de vele kroonluchters van Swarovski glas met als letterlijk hoogtepunt een 14 meter hoge kroonluchter.
Locatie: De Sultan Qaboos Moskee, de grootste moskee van Oman, staat aan de Sultan Qaboos Street in de Omaanse hoofdstad Muscat. ©Ronnie Rokebrand.
De geometrische figuren
Dit heeft de kwaliteit, de kracht en de waarde van de kunstuitingen echter niet in de weg gezeten, integendeel. De fraaie geometrische figuren in de beeldhouwkunst en de schilderkunst zijn van een hoge kwaliteit en specifiek voor de islamitische kunst. Men noemt deze geometrische figuren arabesken.
Afbeelding: De bijzondere sierpatronen, zonder een afbeelding van een mens, op de muren van een moskee in Marokko. ©Ronnie Rokebrand.
De grenzeloze variëteit aan sierpatronen in de islamitische kunsten is een lust voor het oog. Men noemt deze op kant lijkende ornamenten arabesken. Wie eenmaal door het Alhambra in Granada gelopen heeft beseft dat deze kunst met zijn vele arabesken van een bijzondere schoonheid is. Deze figuren ziet men niet alleen terug in de moskeeën, maar ook in de vorm van architectuur, textielnijverheid, koperwerk, tegeltableaus, kalligrafie en mozaïeken. Wel vaak met een islamitisch thema. In het westen herkennen wij deze sierpatronen in de populaire oosterse tapijten, waarvan de Perzische tapijten het bekendst zijn.
Afbeelding: De hagelwitte Sultan Qaboos Moskee, in Muscat, de hoofdstad van Oman. Deze noemt men ook wel de Grand Mosque of de Witte Moskee. Op de voorgrond ziet u, op het plein, bijzondere en kleurrijke tegeltableaus.
Locatie: De Sultan Qaboos Moskee staat aan de Sultan Qaboos Street in de Omaanse hoofdstad Muscat. ©Ronnie Rokebrand.
De tapijten in de islamitische wereld zijn van een hoge kwaliteit en worden gekenmerkt door fijnzinnige en kleurrijke patronen.
Afbeelding: De fraaie, fijn geweven patronen in het uit één stuk handgeweven tapijt dat u op de vloer ziet liggen van de Sultan Qaboos Moskee in Muscat, de hoofdstad van Oman. Het volledig handgeweven tapijt weegt liefst 21 ton en bevat niet minder dan 1.700.000 knopen. Men gebruikte voor dit tapijt niet minder dan 28 kleurtinten.
Locatie: De Sultan Qaboos Moskee staat in Muscat, de hoofdstad van Oman. ©Ronnie Rokebrand.
Literatuur en kalligrafie
De islamieten brachten een rijke literatuur voort, vooral in dichtvorm. Men schreef voornamelijk in het Arabisch. In de kalligrafie schreef men vooral teksten uit de Koran over, het heilig boek van de moslims. Veel van de oude teksten werden geschreven in het Koefisch, een ceremonieel schrift waarin de Koran werd geschreven. Het schrift werd vernoemd naar de stad Koefa in het zuiden van het huidige Irak.
De kaligrafie stond – en staat – in de islamitische landen op gelijke hoogte als bijvoorbeeld in China. Het wat hoekige en formele Koefisch werd later ook gebruikt om teksten aan te brengen op bijvoorbeeld luxe gebruiksartikelen.
Afbeelding: Een pagina in het Koefisch schrift uit de Koran. Het geschrift stamt uit de Abbasiden-dynastie, waarschijnlijk uit het einde van de 8ste eeuw of het begin van de 9de eeuw. De tekst is op perkament geschreven met gekleurde inkt. De vertaalde tekst luid: `Hij is het die zijn Boodschapper heeft gezonden met de leiding en de geloofsbelijdenis van de waarheid’ (Soera 9, vers 33).
Locatie: Deze Koran tekst in het Koefisch stamt uit Noord-Afrika of het Midden-Oosten en maakt deel uit van de verzameling van het Museum van Turkse en Islamitische Kunst in de Turkse stad Istanboel. Dit museum ligt op het Sultanahmet-plein, vlakbij de Romeinse Hippodroom van Constantinopel in de wijk Eminönü.
Bijzondere islamitische kunst en architectuur
Bijzonder zijn de fraai gebouwde moskeeën, monumenten en gebedshuizen met geometrische patronen, onder meer in Jeruzalem en Iran, en de vele gekalligrafeerde Koranteksten in steen, marmer en brons die de tand des tijds hebben doorstaan.
Afbeelding: De Rotskoepel is een islamitisch heiligdom op de Haram al-Sharif ofwel de Tempelberg in de Oude Stad van Jeruzalem. Men bouwde de Rotskoepel in de periode van 687 tot 691 na Chr.. De Rotskoepel is sindsdien het op twee na (de Kaaba te Mekka en de moskee te Medina) belangrijkste heiligdom van de islam, slechts onderbroken door een korte periode van heerschappij door de kruisvaarders in de periode 1099-1187.
Locatie: De Rotskoepel staat in de zuidoostelijke hoek van de Oude Stad van Jeruzalem. ©Ronnie Rokebrand.
Afbeelding: Een doorsnede van de achtzijdige Rotskoepel in Jeruzalem. De grondtekening van de Rotskoepel vormt een achthoek met een doorsnede van 55 meter en een hoogte van 30 meter. Als je het fundament meerekent, dan reikt de koepel tot een hoogte van 54 meter boven de rots. De koepel is met bladgoud bedekt en heeft een diameter van 26 meter. De koepel staat boven op een cilindervormige muur waarin 16 ramen zijn geplaatst die het licht binnenlaten. Het dragende gedeelte van het bouwwerk bestaat uit 12 stevige pilaren. Daaromheen staan 28 zuilen. Een dergelijke afwisselende opstelling met pilaren in een verschillende grootte noemt men in de bouwkunst een alternerende opstelling. Het interieur stamt voor een belangrijk deel nog uit de 7de eeuw.
Locatie: De Rotskoepel staat in de zuidoostelijke hoek van de Oude Stad van Jeruzalem. ©Ronnie Rokebrand.
De Omajjaden
De Omajjaden regeerden het islamitisch kalifaat van 661 tot 750 na Chr.. De Omajjaden waren van oorsprong een vooraanstaande clan uit Mekka die binnen de snel groeiende islamitische wereld de macht greep. In totaal regeerden veertien leden van de clan als kalief over het Arabische Rijk.
Eén van de belangrijkste islamitische gebedshuizen die zij bouwden was de Grote Moskee in Damascus, de hoofdstad van Syrië en in de 8ste eeuw de belangrijkste stad in de islamitische wereld. De Grote Moskee werd in het jaar 715 na Chr. als gebedsruimte geopend voor de gelovigen op initiatief van kalief Al-Walid ibn Abd al-Malik die ook bekend staat als kalief Al-Walid I (668 – 715) . Hoewel de moskee in de loop der eeuwen veel veranderingen onderging, zijn er toch opmerkelijk veel kunstuitingen behouden gebleven, waaronder bijzondere marmeren mozaïeken, muurschilderingen en roosters. In de muurschilderingen zijn de invloeden uit het Byzantijnse Rijk onmiskenbaar aanwezig.
Afbeelding: De Grote Moskee in Damascus ofwel de Omajjaden (Umayyad) Moskee. De muren van de moskee baseerde men op de afmetingen van de tempel van Jupiter ofwel 100 meter breed en 157,5 meter lang. Je ziet hier de invloed terug van de Romeinen die hier ooit de scepter zwaaiden. Men bouwde ruimtes voor functies die het huis van Mohammed in Medina had, waaronder gebedsruimtes, godsdienstlessen, gezondheidszorg en de rechterlijke macht. De invloed van de Byzantijnse bouwers en kunstenaars is goed aan de decoratie van het gebouw te zien. Dat is geen wonder, voorheen stond hier een basiliek ter ere van Johannes de Doper Ook de gebedszaal bestaat uit drie schepen, al zijn de ruimtes breder en korter, dan in de christelijke varianten. De gelovigen hadden dan een beter zicht op de gebedsnis die naar Mekka wijst, de mihrab. De mozaïeken in het interieur zijn prachtig, waaronder veel landschappen. Helaas is veel hiervan verloren gegaan tijdens een brand in 1893.
Locatie: De Grote Moskee staat in het oude centrum van de Irakese hoofdstad Damascus. Vanuit noordelijke richting is de Grote Moskee bereikbaar via de El Malek Faisal.
Sommige geometrische patronen doen denken aan de Rotskoepel in Jeruzalem. Dit is niet verbazingwekkend, want ook de beroemde Rotskoepel in Jeruzalem (zie de afbeelding hierboven) werd op initiatief van deze Omajjadische kalief gebouwd.
De Abbasiden
In 750 werden de Omajjiden definitief verslagen door de Abbasiden. Alleen de Omajjadische prins Abd al-Rahman I kon vluchtten naar het Iberische schiereiland, het huidige Spanje en Portugal. Daar bleven de Omajjaden tot 1027 aan het stuur. De Abbasiden zouden van 750 tot 1258 na Chr. de belangrijkste macht blijven in het islamitische rijk. De hoofdsteden van dit islamitische kalifaat waren achtereenvolgens Koefa, Bagdad, Samarra en Ar-Raqqah. Het was een periode waarin de islamitische cultuur floreerde. Onderwijs, kunsten en wetenschappen kregen alle aandacht onder het bewind van deze kaliefen. Bagdad was in die tijd één van de rijkste en welvarendste steden in de wereld.
Uit Koefa en Bagdad zijn echter niet veel kunstuitingen uit dit tijdperk bewaard gebleven. De Mongolen hebben tijdens hun gewelddadige invallen alles verwoest.
In Samarra bouwde men in 854 na Chr. de grootste moskee van de wereld. Van dit gebedshuis staat de spiraalvormige minaret nog steeds overeind. Het heeft wel iets weg van de Toren van Babel die de Nederlandse kunstschilder Pieter Bruegel de Oude (Pieter Bruegel I) omstreeks 1560 schilderde. Het is mogelijk dat deze minaret symbool stond voor dit beroemde schilderij, al werden er ook in het toenmalige Iran gelijksoortige minaretten gebouwd.
Afbeelding: De 52 meter hoge en spiraalvormige minaret van de Grote Moskee van Samarra in Irak uit 854 na Chr.. Deze moskee werd gebouwd op initiatief van kalief al-Mutawakkil (822-861). In de 9de eeuw was het met een lengte van 239 meter en een breedte van 156 meter de grootste moskee in de wereld. Via de wenteltrap kan men de top van de minaret bereiken.
Locatie: De minaret van de Grote Moskee staat aan de Al Shorouk Street in het noordelijke deel van de stad Samarra in Irak. Samarra ligt op de oostelijke oever van de rivier de Tigris op een afstand van 125 kilometer ten noorden van Bagdad. ©Mahdi Almasi. Licentie: Creative Commons Attribution 4.0 International license.
De Syrische stad Ar-Raqqah, kortweg Raqqa genoemd, ligt op de Noordoostelijke oever van de rivier de Eufraat. Tijdens het kalifaat van de Abbasiden was Raqqa de zomer-hoofdstad van dit islamitische rijk. Ook deze stad had hevig te lijden onder de aanvallen van de Mongolen. Toch zijn er in Raqqa nog enkele gebouwen uit die tijd bewaard gebleven, waaronder de Bagdad-poort en de half cirkelvormige, 6 meter dikke stadsmuren.
De stad werd ontworpen volgens hetzelfde cirkelvormige plan als Bagdad zelf. De Bagdad-poort maakte deel uit van de stadsmuur. Ook hier zien we het decoratieve gebruik van polychrome majolicategels. In deze stad riep de Islamitische Staat (IS) in 2014 het kalifaat uit, een historisch belangrijke plek waar ook eeuwen geleden het kalifaat was gevestigd. In 2017 werd IS uit Raqqa verdreven.
Islamitische kunst in Spanje
Een ander beroemd gebouw is de Alhambra in het Spaanse Granada. Het betreft hier een 13de- en 14de-eeuws middeleeuws kasteel van de toenmalige Moorse heersers met binnen haar muren de paleizen van de Moorse heersers van het emiraat Nasrid in de Spaanse regio Andalusië, en later van de Spaanse koningen. Het ligt in de stad Grenada, in het verleden de hoofdstad van het Nasrid-koninkrijk. De groene tuinen, waterrijke vijvers, saffraankleurige kasteelmuren, 14 verstevigde kasteeltorens, schaduwrijke colonnades, indrukwekkende paleizen en andere gebouwen in het Alhambra omvatten een oppervlakte van niet minder dan 140.000 m². De oorspronkelijke Moorse Alhambra was nog groter en herbergde 6 paleizen en 2 paleistorens. Uit deze periode zijn er nog 2 paleizen te bezichtigen: het paleis Comares en het paleis Leones ofwel de Leeuwenhof. Deze Leeuwenhof doet direct denken aan de verhalen van de Perzische Sjeherazade, uit het beroemde boek Vertellingen van Duizend-en-een-nacht.
Afbeelding: Het verhaal van de echtgenoot en de papagaai, uit het boek Arabian Nights Entertainments uit 1948. Dit boek is gebaseerd op de Vertellingen van Duizend-en-een-nacht. Het boek werd geïllustreerd door de Pools-joodse kunstenaar Arthur Szyk (1894-1951). De Vertellingen van Duizend-en-een-nacht bestaat uit vijfenzestig verhalen verteld door Sjeherazade, de vrouw van de Perzische Sjah Sjahriaar die iedere ochtend zijn nieuwe vrouw doodde, zodat zij hem niet kon bedriegen, zoals zijn eerste vrouw had gedaan. De slimme Sjeherazade vertelde elke avond haar verhalen met zo’n vaardigheid dat haar man het niet kon verdragen om haar te doden. Hij wilde dat zij hem alle verhalen vertelde.
Op de illustratie zit een gezette en waterpijp rokende koopman, omringd met en weelderige dis, in zijn rijk ingerichte huis te turen naar zijn papegaai. Zijn ontrouwe vrouw staat op de achtergrond met een verschrikte blik in haar ogen. Elk getekend object in het huis is gedecoreerd met de kleuren van de juwelen robijn, lapis lazuli en smaragd.
Locatie: Het boek Arabian Nights Entertainments werd in 1948 uitgegeven door de uitgeverij New Canaan in Connecticut in de VS. De illustraties zijn van de Pools-joodse kunstenaar Arthur Szyk (1894-1951).
Slanke zuilen en colonnades omsluiten een klein plein met centraal een fontein die gedragen wordt door sculpturen van 12 leeuwen, waarnaar het hof is vernoemd. Het water uit de fontein stroomt weg via vier goten die de rivieren van het paradijs voorstellen. In die zin staat de Leeuwenhof symbool voor het paradijs. De sierlijke geometrische patronen op de muren zijn van een ongekende schoonheid en behoren tot de hoogtepunten van de islamitische kunst. Veel van deze decoraties zijn vervaardigd op initiatief van de Nasridische koning Yusuf I (1318-1354 na Chr.).
Afbeelding: De fraaie arabesken en andere geometrische figuren op de slanke zuilen en bogen in het Leeuwenhof in de Alhambra behoren tot de hoogtepunten van de islamitische kunst.
Locatie: De Leeuwenhof ofwel het paleis Leones staat in de Alhambra, een kasteel- en paleizencomplex gelegen op een heuvelachtig plateau aan de zuidoostelijke grens van de Andalusische stad Granada in Spanje.
In 1492 na Chr. werden de moslims uit Spanje verdreven en namen de Spaanse koningen het gebied in bezit. Keizer Karel V besloot in 1526 om het paleis te bouwen dat zijn naam draagt. Na de revolutie van 1868 werd het Alhambra losgemaakt van het Spaanse koningshuis en werd het eigendom van de Spaanse staat. In 1870 werd de Alhambra een nationaal monument. Het staat tevens op de werelderfgoedlijst van UNESCO.
Afbeelding: Gezicht op een binnenplaats met fonteinen van het Alhambra in Granada. Het betreft hier een ingekleurde ets uit de periode 1735-1805.
Locatie: Deze ets is in het bezit van het Rijksmuseum in Amsterdam. Het betreft een legaat uit 1921 van de heer J.G. de Groot Jamin uit Amsterdam.
Zoals al eerder vermeldt bleef het Iberisch schiereiland onder het bewind van de Omajjaden. Zij begonnen rond 780 met de bouw van een moskee die zij tussen 961 en 976 na Chr. uitbouwden tot een bijzonder islamitisch gebedshuis in hun Spaanse hoofdstad Cordoba. Deze stad was tijdens het bewind van de Omajjaden een van de machtigste steden in Europa. Deze moskee heet tegenwoordig de Mezquita moskee en kathedraal. Dit islamitische gebedshuis werd namelijk door de Spanjaarden omgebouwd tot een kathedraal. De islamitische stijlen zijn echter onmiskenbaar aanwezig in de architectuur. De moskee werd opgebouwd met de zuilen die de moren uit Romeinse villa’s haalden. Om het interieur van hun moskee te verhogen bouwden ze op deze zuilen twee boven elkaar staande halfbogen. Dit opmerkelijke architectonische hoogstandje bepaald nog steeds het uiterlijk van het interieur van het huidige gebouw.
Afbeelding: De mihrab in de Mezquita moskee en kathedraal met de typerende slanke zuilen die de op elkaar gebouwde halfbogen ondersteunen.
Locatie: De mihrab in de Mezquita moskee, sinds 1236 na Chr. een kathedraal, met de typerende slanke zuilen die de op elkaar gebouwde halfbogen ondersteunen.
Verder vindt u in de Andalusische stad Cordoba het 14de-eeuwse Alcázar de los Reyes Cristianos ofwel het Paleis van de Christelijke Koningen, een middeleeuws paleis met fraai aangelegde Arabische tuinen. U vindt hier nog bouwkunst in de stijl van de Mudejar, een kunststijl waarin islamitische en christelijke kunstvormen met elkaar zijn verweven.
In de Spaanse stad Sevilla bouwden de moren in de 12de eeuw bij hun moskee een van de bekendste minaretten uit de wereld van de islam. Deze minaret fungeert nu als de toren van de kathedraal van Sevilla, maar de onmiskenbare vorm van de minaret is prominent zichtbaar.
Afbeelding: De minaret van de moskee van Sevilla uit de 12de eeuw na Chr. fungeert nu als de toren van de kathedraal van Sevilla.
Locatie: De kathedraal staat in het centrum van de Spaanse stad Sevilla in de deelstaat Andalusië. ©Ronnie Rokebrand.
Ottomaanse kunst
De Ottomaanse kunst wordt ook wel de Osmaanse kunst genoemd, omdat het verwijst naar de eerste Ottomaanse heerser met de naam Osman I (1258-1326 na Chr.). Hij versloeg de sultan van de Seldjoeken en werd daarmee de heerser over Anatolië in Turkije. Het Ottomaanse rijk bleef vier eeuwen als wereldrijk bestaan. In het begin van de 18de eeuw stagneerde de welvaart en verloor het rijk veel gebied. De monarchie werd na deze periode van verval in 1922 definitief afgeschaft en een jaar later vervangen door de Republiek Turkije met aan het hoofd Mustafa Kemal Atatürk, oprichter en eerste president van de Turkse Republiek. Atatürk schafte in 1924 ook het kalifaat af en transformeerde Turkije in een land waar religie en staat waren gescheiden.
In de Ottomaanse kunst kunnen we grofweg twee kunststromingen onderscheiden: de bouw van prachtige moskeeën en de unieke schilderkunst, zowel als portretkunst en als miniatuurschilderkunst.
Afbeelding: Abu Zayd pleit bij de kadi, een rechter, van Ma’arrat al-Numan in Syrië. Het miniatuur stamt uit 1334 na Chr..
Locatie: Deze miniatuurschildering, van 12,6 × 14,7 centimeter, komt oorspronkelijk uit Syrië, maar staat tentoongesteld in de Österreichische Nationalbibliothek. Deze bibliotheek is gehuisvest in de Weense Hofburg en in de Neue Hofburg aan de Heldenplat in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen.
De Hagia Sophia in Istanboel
In de architectuur is de Hagia Sophia (de christelijke naam) ofwel de Aya Sophia (de islamitische naam) alom bekend. Het betekend letterlijk: goddelijke wijsheid. In 324 na Chr. werd het gebouwd als de basiliek voor Constantinopel, het huidige Istanboel. Vanaf het jaar 537 tot 1453 werd de basiliek in gebruik genomen als de Hagia Sophia, een kathedraal die uitgroeide tot het belangrijkste christelijke godshuis in de wereld en een schoolvoorbeeld van Byzantijnse kunst. Toen sultan Mehmed II Constantinopel in 1453 na Chr. veroverde maakte hij van de Hagia Sophia een moskee en hernoemde hij het in de Aya Sophia. Hij liet vier grote minaretten oprichten die nu nog het aangezicht van dit gebouw bepalen.
Afbeelding: De vier slanke minaretten van de Hagia Sophia steken boven de moskee uit. Deze werden geplaatst door de moren nadat ze Constantinopel, het huidige Istanboel, in 1453 na Chr. hadden veroverd. De oorspronkelijke kathedraal werd daarmee getransformeerd in een moskee.
Locatie: De Hagia Sophia staat in het historische centrum van de Turkse hoofdstad Istanboel op het westelijke, Europese deel van de stad in de wijk Sultanahmet.
Verder plaatste hij de namen van Allah, Mohammed en de vier rechtgeleide kaliefen langs de bovenste galerij. Deze hangen er tot op de dag van vandaag. De Byzantijnse muurschilderingen en mozaïeken bedekte men met een witte kalklaag. Het kruis op de 33 meter brede koepel verving men door een halve maan. In 1934 werd het gebouw een museum, maar de Turkse president Erdogan maakte er in 2020 weer een moskee van, ondanks protesten van UNESCO.
Afbeelding: Het interieur van de Hagia Sophia in Istanboel met op de ronde platen de in goud gekalligrafeerde namen van Allah, Mohammed en de vier rechtgeleide kaliefen.
Locatie: De Hagia Sophia is sinds 2020 weer een moskee en staat het Europese deel van de Turkse hoofdstad Istanboel.
De bouwmeester Mimar Koca Sinan
Mimar Koca Sinan (1490-1588 na Chr.) was een gerenommeerde bouwmeester. Hij ontwierp niet minder dan 334 gebouwen en moskeeën tijdens zijn productieve leven. Eén van zijn bekendste bouwwerken is de Selimiye-moskee in de Turkse stad Edirne, gebouwd in de periode 1567 tot 1574. Tot op de dag van vandaag roemen kunsthistorici de optimale lichtval en ruimtebeleving in het gebouw. In Istanboel ontwierp hij de Süleymaniye-moskee. Beide moskeeën waren aardbeving bestendig, een noviteit in de toenmalige wereld.
Afbeelding: Het ruimtelijke interieur van de 16de-eeuwse Selimiye Moskee in de Turkse stad Edirne. Het gebouw met zijn bijzondere lichtinval werd ontworpen door de bekende architect Mimar Koca Sinan.
Locatie: De Selimiye Moskee staat aan de Meydan, Mimar Sinan Cd, in de Turkse stad Edirne. ©İhsan Deniz Kılıçoğlu. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported.
Kunst van de Safawieden
Ten oosten van het Ottomaanse rijk strekte zich sinds 1502 na Chr. een andere 16de-eeuwse staat uit: het rijk van de Safawieden. De huidige landen Iran (het vroegere Perzië), Irak en deels Afghanistan maakten deel uit van dit gebied. Tegenwoordig weten wij dat deze Perzische dynastie haar oorsprong had in Azerbeidzjan. De Safawieden regeerden van 1501 tot 1722 over Iran. Gedurende de 17de en 18de eeuw was de Nederlandse VOC de voornaamste handelspartner van de Safawieden.
De Safawiedische koningen verkondigden dat zij directe afstammelingen waren van de profeet Mohammed, maar veel wetenschappers twijfelen hier aan. Opmerkelijk is dat zij oorspronkelijk soennitische moslims waren, maar halverwege hun godsdienstige richting wijzigden in die van de sjiitische beweging. Tot op de dag van vandaag is dit de staatsgodsdienst van Iran, het voormalige Perzië.
Een belangrijks bijdrage aan de kunstgeschiedenis zijn de miniatuurschilderingen die tijdens de dynastieën van de Safawieden werden gemaakt. Nergens in de koran stond dat je geen figuratieve afbeeldingen mocht maken, alleen het afbeelden van afgodsbeelden was expliciet verboden. Vandaar dat je in religieuze gebouwen geen afbeeldingen van goden of mensen tegenkomt, zoals al eerder op deze webpagina aangegeven.
De Lotfollah moskee in de Iraanse stad Isfahan
In deze traditie kon de aniconistische kunst in dit gebied gedijen en ontstonden er prachtige decoratieve patronen op en in met name de Iraanse moskeeën. Een fraai voorbeeld is de Lotfollah moskee in de Iraanse stad Isfahan, ook wel de Sheikh Lotfollah Moskee genoemd. Deze moskee werd gebouwd tussen 1603 en 1619 na Chr.; gevolgd door een stevige restauratie van dit islamitische gebedshuis in het jaar 1920. De fraaie geometrische patronen op de buitenzijde en in het interieur van de Lotfollah moskee zijn wereldberoemd en gelden als het meesterwerk van de Safawiedische architectuur.
Afbeelding: De fraaie geometrische decoraties op de binnenzijde van de koepel van de Lotfallah moskee zijn een goed voorbeeld van het meesterschap van de Safawiedische bouwmeesters en kunstenaars.
Locatie: De Lotfollah moskee, ook wel de Sheikh Lotfollah Moskee genoemd, staat aan het Plein van de Emam in de Iraanse stad Isfahan.
De miniatuurschilderkunst en Sultan Moehammad
De miniatuurschilderkunst ontwikkelde zich uit de Mesopotamische kunst en ontstond in het gebied gelegen tussen de rivieren de Eufraat en de Tigris in het huidige Irak. De bekendste miniatuurschilder in het Safawiedische rijk van de 16de eeuw was Sultan Moehammad ofwel Sultan Mohammed. Men rekende hem tot de zogenoemde Tabriz- school. Hij gaf onder meer les in de koninklijke ateliers van Sjah Ismael. Gedurende de 16de eeuw beschouwde men Sultan Moehammad als één van de beste miniatuurschilders van het Safawiedische rijk. Hij onderscheidde zich van zijn tijdgenoten door zijn composities en het gebruik van felle en levendige kleuren. In het algemeen schilderde Sultan Moehammad islamitische en Perzische fabels. Men vermoedt dat hij een tijdje in Irak woonde, vandaar dat we in zijn werken ook Mesopotamische invloeden terugvinden.
Afbeelding: De beklimming van Mohammed naar de hemel, van de miniatuurschilder Sultan Moehammad. Dit miniatuurschilderij is geschilderd in de periode 1539 tot 1543 na Chr.. Het gebruik van felle en levendige kleuren door de schilder is opmerkelijk, evenals het feit dat hij het gezicht van de profeet Mohammed met een witte sluier bedekte. De figuren op het kunstwerk zijn eerst ingetekend en daarna ingeschilderd en ingekleurd. Een manier van schilderen die in die tijd in Perzië, het huidige Iran, gebruikelijk was. Het miniatuur toont de tocht door de zeven hemelen van Mohammed op het wonderdier buraq, een paardachtig wezen met een menselijk hoofd. Deze tocht startte op de rots in Jeruzalem waarboven eeuwen later de Koepelrots als gedachtenismonument werd gebouwd.
Locatie: Dit miniatuurschilderij van Sultan Moehammad bevindt zich in de Britse bibliotheek. Deze nationale bibliotheek van Engeland staat in de Britse hoofdstad Londen, vlakbij Kings Cross Station.
Kunst van de Mogols
In de periode 1526 tot 1858 na Chr. bloeiden de kunsten op in het islamitische Mogolrijk in India. De architectuur, poëzie en schilderkunst stonden hoog aangeschreven aan het hof van de Mogolkeizers. In die tijd domineerde het Mogolrijk, samen met het Ottomaanse rijk en het Safawiedenrijk, de islamitische wereld. De Mogols brachten Perzische en Chinese invloeden mee die we terug zien in de kunstuitingen, onder meer in de geschilderde miniaturen.
Afbeelding: Portret van een jonge Indiase geleerde, uit de periode 1555-1556. Het is een zelfportret van de Pakistaanse kunstenaar Mir Sayyid Ali die in 1572 overleed. Zijn geboortedatum is niet bekend. Het betreft hier een gouache (dekkende waterverf) met goud en inkt op papier. De achterliggende bergen met een enkele boom en aandacht voor het landschap verraden de Chinese invloeden.
Locatie: Deze bijzonder gouache bevindt zich in het Los Angeles County Museum of Art ( LACMA ), een kunstmuseum gelegen aan Wilshire Boulevard in de stadswijk Miracle Mile in Los Angeles. Het was een legaat van Edwin Binney.
Het Mogolrijk werd gesticht door Ẓahīr-ud-dīn Mohammed Babur (1483-1530). Hij stamde af van de Turks-Mongoolse heerser Timoer Lenk (1336-1405) en de Mongoolse veroveraar Dzjengis Khan (1167-1227). Vandaar dat hij zijn rijk het Mogolrijk noemde. Het was echter zijn kleinzoon Akbar (1542-1605) die in de kunstwereld het bekendst zou worden. Niet alleen organiseerde keizer Akbar zijn rijk op administratief gebied, maar hij tolereerde ook tal van godsdiensten en zorgde er tevens voor dat zijn familieleden trouwden met de afstammelingen van de hindoestaatjes binnen zijn territorium. Hij was ook de grote inspirator van de miniatuurschilderkunst. 
Afbeelding: Het miniatuurschilderij `Akbar ontvangt de Jezuïeten’, van de miniatuurschilder Akbarnama. Het werd geschilderd in de periode 1600 tot 1603 na Chr..
Locatie: Dit miniatuurschilderij bevindt zich in de Chester Beatty Library, een bibliotheek annex museum in Dublin, gesticht in 1950 om de verzameling oosterse kunst en boeken van de Iers-Amerikaanse mijnmagnaat Alfred Chester Beatty te herbergen. Sinds het jaar 2000 vindt u deze bibliotheek op het terrein van Dublin Castle in de Ierse hoofdstad Dublin.
Keizer Akbar kon zelf lezen noch schrijven. Toch vestigde hij een bibliotheek waarin 24.000 geïllustreerde manuscripten werden bewaard. Al deze illustraties werden kleurrijk en levendig getekend en geschilderd door kunstenaars die waren opgeleid door de bekende Perzische miniatuurschilders Mir Saiyide Ali en Abdus Samad.
Akbar was ook verantwoordelijk voor de bouw van zijn hoofdstad Fatehpur Sikri. Deze voormalige ceremoniële hoofdstad ligt in de omgeving van Agra en werd tussen 1569 en 1585 na Chr. gebouwd. In de architectuur van Fatehpur Sikri vindt u zowel islamitische elementen, zoals bogen, gewelven en ruime binnenplaatsen, als hindoeïstische decoraties.
Afbeelding: Het moskeegebied bij Fatehpur Sikri met het witte mausoleum van de islamitische soefi-heilige Salim Chishti. De islamitische bouwelementen, waaronder de bogen en een ruime binnenplaats, zijn goed zichtbaar.
Locatie: De stad Fatehpur Sikri ligt op een afstand van 37 km ten westen van de Indiase stad Agra in de deelstaat Uttar Pradesh. ©David Castor.
Keizer Jahangir (1569-1627 na Chr.) was de zoon van Akbar. Hoewel hij geen militaire en organisatorische talenten bezat, ondersteunde hij volop de kunsten. Naast portretten werden ook planten, dieren en natuurlijke motieven afgebeeld, een nieuw realisme dat vooral te zien is in de werken van de kunstschilder Ustad Mansur. Zijn natuurhistorische miniatuurschilderingen geven ons een goed beeld van de planten- en dierenwereld in de 17de eeuw. 
Afbeelding: Een miniatuurschilderij met een dodo, de donker gekleurde loopvogel centraal op het schilderij, van de kunstschilder Ustad Mansur. Het dateert uit de periode 1628-1633. Ongeveer vijftig jaar later was de dodo uitgestorven. Dit is een van de weinige gekleurde afbeeldingen van een levende dodo. In die tijd waren er in India 2 dodo’s die waren aangeschaft door keizer Jahangir.
Locatie: Dit miniatuurschilderij van Ustad Mansur bevindt zich in het Instituut voor Oosterse Studies in het Novo-Mikhailovsky Palace in de Russische stad Sint-Petersburg. Het paleis werd gebouwd tussen 1857 en 1862 op de oever van de rivier de Neva, tussen het westelijk gelegen Hermitage Museum en het oostelijk gelegen neoklassieke Marble Palace.
De schilderkunst werd in de periode dat keizer Jahangir regeerde naturalistischer, in die zin dat de schilderkunst zich meer richtte op de persoonlijkheid van de mensen die werden geportretteerd. Voor die tijd waren de miniatuurschilderingen vooral verhalend van karakter. Zelf schreef Jahangir poëzie en een autobiografie.
Zijn zoon keizer Shah Jahan (1592-1666) zetelde de regering van het Mogolrijk weer in de stad Delhi. Hij was verantwoordelijk voor de bouw van het Rode Fort en de beroemde witmarmeren Taj-Mahal bij de stad Agra.
Afbeelding: De Taj Mahal in India. De Taj Mahal is een opmerkelijk, wit marmeren mausoleum met schaduwrijke nissen in Agra, gelegen in de Indiase deelstaat Uttar Pradesh. Shah Jahan, de vijfde heerser van het Mogolrijk, liet het grafmonument tussen 1632 en 1648 na Chr. bouwen als laatste rustplaats voor zijn geliefde echtgenote Mumtaz Mahal. Zij overleed in 1631 in het kraambed. Later werd ook Shah Jahan in de graftombe bijgezet.
Locatie: De Taj Mahal bevindt zich aan de oever van de rivier de Yamuna in de stad Agra in de Indiase deelstaat Uttar Pradesh. ©Ronnie Rokebrand.
Andere bijzondere islamitische gebouwen
Een fraaie minaret uit de periode 1150 tot 1190 na Chr. staat in de Marokkaanse stad Marrakesh, de zogenoemde minaret van de Koutoubia-moskee. Nog ouder is de bekende 31,5 meter hoge minaret van de Grote Moskee van Kairouan, een stad in Tunesië. Deze moskee met zijn minaret dateert uit 670 na Chr. en is waarschijnlijk de oudste nog bestaande moskee in de wereld.
Verder zijn er in de islamitische kunst tal van muurschilderingen en mozaïeken overgebleven die het zien meer dan waard zijn. Deze vindt men ook in de Arabische Koranscholen, madrassas geheten (overigens noemt men ook reguliere scholen madrassas), en in paleizen en hamams, de bekende badhuizen.
Enkele beroemde gebouwen zijn de Ka’aba in Mekka in Saudi Arabië, de Moskee van de Profeet in Medina in Saudi Arabië, de Vrijdagmoskee van Yazd in de omgeving van Isfahan in Iran, de Qolsarif Moskee in het Russische Kazan, de Ubudiah Moskee in de Maleisische stad Kuala Kangsar, de Sultan Ahmetmoskee in het Turkse Istanboel, de Badshahimoskee in het Indiase Lahore, het Sjah Tsjeragh Mausoleum in de Iraanse stad Shiraz, het Mausoleum van Hodja Ahmed Yasavi in Türkistan, een stad in het zuiden van Kazachstan en het plein van Registan (Goer-i-Mir) van Timoer Lenk in Samarkand in Oezbekistan. Samarkand was de hoofdstad van het Koninkrijk van de Timoeriden met aan het hoofd Groot-emir Timoer Lenk.
Afbeelding: De sprookjesachtig verlichte gebouwen uit de 15de eeuw langs het Plein van Registan in het historische centrum van Samarkand in Oezbekistan. De drie poorten, gezien vanuit het zuiden, verlenen toegang aan de drie madrassa’s (Koranscholen), gebouwd in de kenmerkende islamitische architectuur. Links staat de poort van de Ulugh Beg-madrassa (1417-1420), rechts de poort van de Sherdor-madrassa (1619-1636) en centraal in het midden de Tillya Kori-madrassa (1646-1660).
Locatie: Het Plein van Registan ligt in het historische centrum van de stad aan de Registan Ko’chasi in Samarkand in Oezbekistan. De meeste inwoners van Samarkand zijn geen Oezbeken, maar Tadzjieken.
Grote afbeelding: Koperen dienblad met een variëteit aan sierpatronen. Het dienblad stamt uit Marokko, uit de zeventiger jaren van de 20ste eeuw.
Locatie: Dit koperen dienblad maakt deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. ©Ronnie Rokebrand.
