In de periode dat de postmoderne kunst hoogtij vierde benaderden de kunstenaars de dogma’s en ideologieën met relativisme, humor, ironie en cynisme. De grote verhalen uit het verleden, verteld door onder meer de wereldgodsdiensten en het marxisme, werden minder serieus genomen. Men plaatste vraagtekens bij de manier waarop men tegen de werkelijkheid en de waarheid aankeek.
Na de overgang naar het nieuwe millennium en zeker na de financiële crisis in 2008 wil een nieuwe generatie kunstenaars weer kunst maken met een verhaal. Zij proberen in hun kunstwerken oprecht te zijn in plaats van cynisch of ironisch, zoals in het postmodernisme. Men wil weer betekenis toevoegen aan hun kunstwerken.
Afbeelding: Ruwatan Tanah Air Beta (Het reciteren van rituelen op deze plek). De Indonesische kunstenaar Zico Albaiquini vervaardigde dit schilderij in 2019 in Bogor op het eiland Java. Voor hem is de bekende botanische tuin van Bogor een spirituele plek waar verleden en heden samenkomen. Zico Albaiquini werd geïnspireerd door een reinigingsritueel dat hij in de botanische tuin liet uitvoeren, een zogenoemde ruwatan. De tuin en de begraafplaats rechts op het schilderij zijn aangelegd in de koloniale periode; de figuren links verwijzen naar het Soendanese verleden van de plek. De Soendanezen zijn een etnische groep afkomstig uit West-Java. In het paviljoen in het midden zit voormalig president Soekarno. Hij staat symbool voor de Republiek Indonesië. De kunstschilder nodigt de beschouwer als het ware uit om de gelaagdheid in zijn schilderij te ontdekken, waardoor het tevens een reinigingsritueel van de complexe geschiedenis van deze plek is, maar in wezen van heel Indonesië. Het is een kunstwerk met een positief, multicultureel verhaal en daarmee passend binnen het metamodernisme.
Locatie: Dit kleurrijke schilderij is in het bezit van het Tropenmuseum, gelegen aan de Linnaeusstraat 2 in Amsterdam. Het werd aangekocht met de financiële hulp van het Liefkes-Weegenaar Fonds. Foto: Ronnie Rokebrand.
Idealen zijn weer belangrijk voor de kunstenaars, maar dan zonder de doctrines die het modernisme kenmerkten. De kunstenaars laveren met hun gedachten en creaties tussen de ideeën van het modernisme en het postmodernisme in. Een nieuwe kunststroming is geboren: het metamodernisme.
Afbeelding: Het enorme stenen bouwwerk van Bárður Snæfellsás in Arnarstapi, gemaakt door de IJslandse beeldhouwer Ragnar Kjartansson (1976). De trol Bárður Snæfellsás is de mythische beschermer van het schiereiland Snæfellsnes in het westelijke deel van IJsland. Het poortje tussen zijn benen staat symbool voor de toegang van de aardse naar de mythische wereld. Het beeldhouwwerk vervaardigde Ragnar Kjartansson van stenen die uit de directe omgeving afkomstig zijn. Daarmee legde hij de relatie vast tussen het beeldhouwwerk, de mythische beschermer van het schiereiland en de natuurlijke omgeving.
Locatie: Dit beeldhouwwerk staat bij het dorp Arnarstapi, gelegen aan de zuidkust op het schiereiland Snæfellsnes, op een afstand van 193 kilometer ten westen van de IJslandse hoofdstad Reykjavik.
Het metamodernisme lijkt in die zin wel wat op het modernisme: ambachtelijkheid en het object zijn weer belangrijk in plaats van dat de kunstenaars alleen naar het concept kijken. De metamoderne kunstenaars betrekken het publiek weer bij hun kunstuitingen en zij voelen zich betrokken bij de maatschappelijke ontwikkelingen in de wereld om hen heen. Dit is een echte ommekeer in het denken van deze empathische kunstenaars die zich in de kunstwerken die zij maken afkeren van hun voorgangers, de in hun ogen onverschillige postmoderne kunstenaars. In de kunst gaat men op zoek naar idealen, ook al zijn deze niet snel in praktijk te brengen.
Afbeelding: Volkswagen Beetle 1980, uit 2018, van het kunstenaarscollectief DRIFT. De kunstenaars hebben alle grondstoffen die voor een Volkswagen Beetle uit 1980 nodig zijn getransformeerd in rechthoekige blokken. Deze blokken met grondstoffen, in totaal 42 soorten …, confronteren de beschouwer met de vele grondstoffen die nodig zijn voor het maken van een doorsnee product als een Volkswagen. Het geeft ons een reden om na te denken hoe wij met deze grondstoffen willen omgaan. Op deze wijze wil het kunstenaarscollectief de mensen laten nadenken over duurzaamheidsvraagstukken. DRIFT wil met deze installatie de beschouwers bewuster maken van hun materiaalgebruik.
Locatie: Deze installatie van DRIFT is in het bezit van het Stedelijk Museum, gelegen op het Museumplein in Amsterdam. De Nederlandse kunstenaars Lonneke Gordijn (1980) en Ralph Nauta (1978) richtten in 2007 studio DRIFT op. Met ongeveer 65 medewerkers en medewerksters werken ze aan ervaringsgerichte sculpturen, installaties en performances. Foto: Ronnie Rokebrand.
Hedendaagse en metamoderne kunstenaars
Het is de periode waar wij nu in leven. Hedendaagse en metamoderne kunstenaars zijn onder meer de Amerikaanse simulatiekunstenaar Ian Cheng (1984), de IJslandse beeldhouwer Ragnar Kjartansson (1976), de Libanese beeldhouwster Annabel Daou (1967), de Libanese dichteres en kunstschilderes Etel Adnan (1923-2021), de Schotse kunstschilderes Kaye Donachie (1970), de Surinamer Remy Jungerman (1959), de Mexicaanse filmregisseur Alejandro González Iñárritu (1963), de Russische kunstschilder Valery Koroshilov (1961), de Nederlandse kunstenares Jennifer Tee (1973), de Japanse kunstenaar Takashi Murakami (1962), de Britse kunstenaar, video- en filmregisseur Steve McQueen (1969) en de Chinese kunstenaar Ai Weiwei (1957).
Opmerkelijk zijn de kunstenaarscollectieven die in de huidige tijd opduiken, zoals het Nederlandse collectief DRIFT, het Japanse kunstenaarscollectief Kaikai Kiki Co. en het Engelse collectief Assemble. Toch zijn kunstenaarscollectieven van alle tijden. Ook Jan van Eyck en Rembrandt van Rijn maakten in hun tijd al gebruik van een groep leerlingen en medewerkers die bij hen in dienst waren. 
Afbeelding: Broken Column, een beeldhouwwerk uit 2014 van Zimbabwaans zwart graniet, van de Britse kunstenaar en filmregisseur Steve McQueen. De vorm van het beeldhouwwerk verwijst naar de Zimbabwaanse traditie om een boom schuin af te kappen als een jongeman vroegtijdig overlijdt. Het beeldhouwwerk heeft tevens iets weg van een Victoriaans grafmonument. Steve McQueen heeft het kunstwerk gebeeldhouwd als een monument voor al diegenen in gemarginaliseerde zwarte gemeenschappen wier leven te vroeg is afgekapt. Een statig monument met een ferm verhaal. In die zin straalt het beeldhouwwerk tevens kracht uit en daarmee ook hoop voor de toekomst.
Locatie: Dit beeldhouwwerk van Steve McQueen behoort tot de collectie van het Stedelijk Museum in Amsterdam, gelegen op het Museumplein 10. Het kunstwerk is in 2016 geschonken aan het Stedelijk Museum door Olga en Max Vorst. Foto: Ronnie Rokebrand.
Jennifer Tee, kunst op de grens van leven en dood
Jennifer Tee is de dochter van een Chinees-Indonesische vader en een Nederlands-Engelse moeder. Het is dan ook geen wonder dat afkomst, identiteit en de diaspora belangrijke onderwerpen vormen in haar kunstwerken. De diaspora staat voor de verspreiding van mensen over de gehele wereld. De kunstwerken van Jennifer Tee bestaan uit collages, schilderijen, foto’s, sculpturen, installaties en performances. Haar werk is avontuurlijk en vindt haar wortels in verschillende landen en culturen. Zij combineert voorwerpen die uit verschillende werelden afkomstig zijn en uit verschillende tijdvakken. Het is daarom lastig om haar bij een kunstrichting in te delen, zeker gezien de veelzijdigheid van haar kunstuitingen, maar eigenlijk geldt dat voor alle in dit hoofdstuk genoemde kunstenaars.
Jennifer Tee combineert in haar werken vaak verschillende materialen en uitingsvormen, soms in de vorm van performances waarbij wordt gedanst en geluiden worden gemaakt met behulp van ambachtelijk vervaardigde vazen. Volgens Tee zelf vormt `the soul in limbo’ het wezen van haar werk. Met deze zin beschrijft zij een wereld die balanceert op de grens van leven en dood, een wereld waarin de rede, het lichaam en de ziel samenkomen.
Afbeelding: Tampan Ship of Souls #2, uit 2020, een giclèe van Jennifer Tee. Het kunstwerk maakt deel uit van haar zogenoemde Tampan Serie. Deze serie bestaat uit collages gemaakt van geperste en gedroogde tulpenblaadjes, waarbij de motieven zijn ontleend aan Tampan weefsels uit de regio Lampung in het zuiden van het Indonesische eiland Sumatra. De vierkant gevormde geweven Tampans werden gebruikt bij officiële gebeurtenissen zoals trouwerijen en begrafenissen. Op het kunstwerk ziet u een schip met menselijke zielen, dieren en planten op weg naar het hiernamaals. Ze bevatten verwijzingen naar verhalen uit de diaspora en de familiestamboom. In wezen dus een verwijzing naar de geschiedenis van haar eigen familie, waar ook de gedroogde tulpenblaadjes naar verwijzen. Haar opa van moederskant was namelijk een tulpenboer. Het is een voorbeeld van een kunstwerk dat bestaat uit een mengsel van fragmenten uit verschillende culturen, terwijl het eindresultaat een eenheid vormt.
Locatie: Deze giclèe van Jennifer Tee hangt in het Stedelijk Museum in Amsterdam, gelegen op het Museumplein 10. Van deze giclèe bestaan meerdere exemplaren. Het kunstwerk is gebaseerd op het metersgrote kunstwerk Tulip Palepai dat Jennifer Tee in 2017 maakte voor de metrohal bij het Centraal Station in Amsterdam.
Takashi Murakami, een mengeling van kunst en cartoons
Een andere kunstenaar die verschillende culturen in zijn kunstwerken bijeen brengt is de Japanner Takashi Murakami (1962). Hij mengt oude Japanse tradities met moderne, populaire vormen van de Japanse cultuur, waaronder de Japanse stripverhalen die men manga’s noemt. Het combineren van ogenschijnlijke tegenstellingen vindt je ook terug in zijn kunstuitingen. Hij uit zich in zijn kunst zowel in het traditionele kunstschilderen, als in de nieuwe, digitale en commerciële media. Zijn werk varieert van cartoonachtige schilderijen en minimalistische sculpturen tot gigantische opblaasbare ballonnen en performances. In zijn kunstenaarscollectief annex bedrijf Kaikai Kiki Co. produceert hij onder meer T-shirts, horloges en andere producten, vaak herkenbaar aan zijn personage `meneer DOB’. Ook vermengt hij oost en west, bijvoorbeeld in de albumhoes die hij in 2007 voor de Amerikaanse zanger Kanye West maakte.
Afbeelding: De albumhoes en het artwork aan de binnenzijde van het album Graduation van de Amerikaans zanger Kanye West werden in 2007 vervaardigd door de Japanse kunstenaar Takashi Murakami. Met dit kunstwerk op de albumhoes, met als blikvanger de Kanye Bear, vervaagde Murakami de grenzen tussen kunst en populaire cultuur.
Het kunstenaarscollectief Assemble en de stakeholders
Opmerkelijk is het werk van Assemble, een kunstenaarscollectief dat sinds 2010 werkt op het gebied van architectuur, kunst en design. Kenmerkend is dat dit kunstenaarscollectief zijn ontwerpen baseert op de inbreng en mening van de stakeholders, in dit geval vaak de bewoners of gebruikers van een pand of buurtgenoten. Zij denken mee over het ontwerp en nemen deel aan de uitvoering van het design. Op deze manier ontstaat een gezamenlijk resultaat waar iedereen zijn of haar inbreng heeft. De creaties van Assemble variëren van speeltuinen tot tankstations, en van woonwijken tot werkplekken.
Afbeelding: In 2010 bouwde het kunstenaarscollectief Assemble een verlaten tankstation om tot een tijdelijke bioscoop. Het Cineroleum, zoals men het gebouw noemde (een samenstelling van de woorden cinema en petroleum), werd gebouwd door 100 vrijwilligers. Men gebruikte oude steigerplanken en andere tweedehands materialen voor de opklapbare bioscoopstoelen en andere onderdelen van de filmzaal. De gordijnen die de straat afsloten van het theater maakte men van dakfolie en de zitmeubels in de foyer van schoolstoelen. Als men na een voorstelling het gordijn oprolde keken de bezoekers uit op de langsrijdende auto’s. De voormalige winkel van het tankstation bouwde men om tot theaterwinkel.
Locatie: De bioscoop lag aan de Clerkenwell Road in Londen. Het theater vormde een proef voor het mogelijke hergebruik van benzinestations en werd, nadat het zes weken lang was uitverkocht, weer afgebouwd. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International.
De kritische kunstwerken van de Chinese kunstenaar Ai Weiwei
Een belangrijke exponent van de hedendaagse kunst in China is de kunstenaar Ai Weiwei (1957). Hij wil met zijn kritische en provocerende verhalen positieve veranderingen in de maatschappij tot stand brengen. Hij is in zijn kunstuitingen op zoek naar meer menselijkheid en een betere toekomst. Zijn kunstwerken variëren van schilderijen, culturele readymades en LEGO-werken, tot beeldhouwwerken, architectonische ontwerpen, fotografie, videokunst en installaties. Ai Weiwei is dus een veelzijdig kunstenaar.
De kritische boodschappen in zijn kunst werden niet overal in China gewaardeerd, vandaar dat de Chinese autoriteiten hem in 2011 bijna 3 maanden gevangen zetten. Net als zijn vader, de schrijver en dichter Ai Qing, die van 1958 tot 1979 in een heropvoedingskamp verbleef. Pas in 2015 kreeg Ai Weiwei zijn paspoort terug waarna hij snel zijn biezen pakte en naar Berlijn vertrok.
In zijn kunstwerken stelt hij tal van misstanden aan de kaak, waaronder de vaak genegeerde mensenrechten in China en de aanpak van de huidige vluchtelingencrisis door westerse landen.
Afbeelding: Schaal met parels, uit 2006, van de Chinese kunstenaar Ai Weiwei. Hij vulde een aantal traditioneel vervaardigde porseleinen schalen uit Jingdezhen, met een diameter van een meter, met zoetwaterparels. Van een afstand lijken de schalen op rijstkommen gevuld met rijstkorrels. Van dichtbij gezien blijken het echter rivierparels te zijn. De rijkdom die de parels uitstralen botsen met het beeld van rijst als volksvoedsel. Het gevoel van welvaart neemt verder af naarmate je de hoeveelheid ziet, bovendien zijn het in werkelijkheid goedkope parels. Dit komt door de mindere kwaliteit van de parels die Ai Weiwei gebruikt, als door de huidige overproductie. Het porselein uit Jingdezhen is het beste porselein dat China voortbrengt, maar ook dit materiaal is in het huidige China minder aantrekkelijk geworden. De parels zijn dus niet kostbaar en de schalen steeds minder populair. Zij geven een kritische blik op de collectivistische dictatuur in de volksrepubliek China.
Locatie: U kunt de Schaal met parels, van de kunstenaar Ai Weiwei, bezichtigen in het Andy Warhol Museum in Pittsburgh in de VS. Ook in andere musea bevinden zich exemplaren van deze schalen.
Digitale kunst en het metamodernisme
Ian Cheng (1984) staat bekend om zijn live simulaties die het vermogen onderzoeken om met veranderingen en een chaotisch bestaan om te gaan. Hij gebruikt daarbij nieuwe technologieën. Belangrijke onderwerpen in zijn kunst zijn de virtuele werelden, lichaam en identiteit, games, de technologische toekomst en kunstmatige intelligentie (AI).
Het blijft lastig om digitale kunst onder te brengen bij de metamoderne kunst, omdat er niet echt sprake is van een tastbaar object. In die zin is alle digitale kunst conceptuele kunst en dus postmoderne kunst. Veel van deze kunstenaars willen echter oprecht betekenis toevoegen aan hun kunstwerken en geloven in vooruitgang. Bovendien is er ook in de digitale wereld sprake van ambachtelijkheid, al is dit niet een ambachtelijkheid zoals wij die uit het verleden kenden. Vandaar dat het mijns inziens terecht is om ook dergelijke digitale kunstenaars onder te brengen bij de kunststroming metamodernisme.
De term metamodernisme
De term metamodernisme komt van de twee Nederlandse cultuurfilosofen Robin van den Akker en Timotheus Vermeulen. Of dit uiteindelijk ook de toonaangevende kunstrichting voor de komende decennia wordt zullen we moeten afwachten. Niemand weet welke kunsten de toekomst ons zal brengen. Zoals we al in het hoofdstuk over de postmoderne kunst schreven is het zonder voldoende afstand in tijd en waarneming moeilijk om te zien welke kunst, die men op de markt brengt, vernieuwend of innovatief is. 
Afbeelding: This Is My Life!, van de Russische kunstschilder Valery Koroshilov. Hoewel het tegenwoordig bijna kenmerkend is voor Russische schilders, geldt ook voor Valery dat zijn kunstwerken niet gemakkelijk in één stijl zijn te vangen. In zijn schilderijen zie je duidelijk zijn architectonische achtergrond terug. Zijn composities zijn gestructureerd en in balans. Hij streeft in zijn werk naar perfectie, zodat je zijn ambachtelijke schilders kwaliteiten direct kunt zien. Het schilderij `This is my Life’ laat het verlangen van een jonge vrouw zien om vrij en onafhankelijk in het leven te staan. Bijzonder is het sterke kleurgebruik, de bijna surrealistische vlakverdeling in de compositie en de knap geschilderde stofuitdrukking. Opmerkelijk is de blik die je als beschouwer van dit schilderij krijgt op het onafhankelijke en eigenzinnige karakter van deze jonge vrouw.
Locatie: Dit schilderij van Valery Koroshilov maakte deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. Het is nu in het bezit van een particuliere verzamelaar in België. Valery Koroshilov woont en werkt in Londen. ©Ronnie Rokebrand.
Grote afbeelding: Bright Eyes, van de Engelse kunstschilder David Thorpe (1950). Thorpe heeft in dit olieverfschilderij een portret van een vrouw geschilderd; een dame met een open blik die de beschouwer niet los laat. De vrouw is eigenzinnig en tegelijkertijd kwetsbaar.
Locatie: Dit schilderij van David Thorpe is in particulier bezit.
