De naïeve schilderkunst was een kunststroming en een kunststijl die zich kenmerkte door een naïeve, intuïtieve en vaak kinderlijk aandoende manier van schilderen. Dit gold zowel voor de manier waarop een onderwerp werd uitgebeeld, als op de wijze waarop men de schildertechnieken inzette. De verhalende onderwerpen die deze kunstschilders op hun doek uitbeeldden gingen met name over het alledaagse leven. De schilders hadden geen enkele intellectuele zienswijze op hun kunstwerken waardoor er een sfeer ontstond van onschuld en eenvoud, kenmerkend voor de kunststroming de naïeve kunst.
Afbeelding: De droom, een naïef schilderij van Henri Rousseau (1844-1910). De vrouw die op de bank slaapt is Yadwigha, een vroegere geliefde van hem. Zij droomt dat ze op onverklaarbare wijze in dit bos is terechtgekomen, luisterend naar de geluiden van het instrument van de tovenaar. De tovenaar lijkt met zijn fluit op een slangenbezweerder, maar dan iemand die de leeuwen voor hem bezweert. De jungle wordt door de maan verlicht. Zelf was Henri Rousseau nooit in een oerwoud geweest, maar hij baseerde zijn schildering op zijn bezoeken aan de Jardin des Plantes in Parijs, een botanische tuin en dierentuin. Daar heeft hij de lotusbloemen gezien die in dit schilderij pronken. De autodidactische kunstschilder vormde een bron van inspiratie voor surrealistische kunstenaars als Salvador Dalí en René Magritte.
Locatie: Dit schilderij van Henri Rousseau hangt in het Museum of Modern Art, kortweg het MoMA genoemd, ligt aan de zuidoostzijde van Central Park in Manhattan in New York (VS).
De naïeve kunst en de kunstschilders
De eerste schilders die in deze vorm van de naïeve kunst schilderden werden door hun tijdgenoten niet serieus genomen; ze noemden de manier waarop zij schilderden naïef, vandaar de huidige naam van deze kunstvorm. Dit was niet ongewoon. Ook de impressionisten werden in eerste instantie belachelijk gemaakt door te zeggen dat zij slechts een impressie van een onderwerp schilderden en niet de vaardigheid bezaten om iets goed op het doek te schilderen. Dat werd later wel anders toen de kunstwereld begreep dat zij de naïeve kunststroming serieus moest nemen.
Afbeelding: Stad bij de molen langs het kanaal tijdens de winter (Ville au moulin près du canal en hiver), uit 1900, van de Franse naïeve kunstschilder Louis Vivin (1861-1936).
Locatie: Dit schilderij is in 2020 geveild door Christie’s in Londen en is nu in handen van een particuliere verzamelaar.
Vooral nadat velen onder hen kennis maakten met het werk van de naïeve kunstschilder Henri Rousseau (1844-1910). De eerste tentoonstelling met veel naïeve kunstwerken werd in 1937 in Parijs gehouden onder de naam `Les maîtres populaires de la réalité’, ofwel `De populaire meesters van de werkelijkheid’.
Veel van deze kunstschilders waren autodidact en hadden zichzelf het schilderen op doek en paneel aangeleerd.
Afbeelding: Het grote boeket, uit 1907, van de autodidactische kunstschilderes Séraphine Louis (Séraphine de Senlis, 1864-1942). De naïeve schilderijen van Séraphine Louis betroffen overwegend gedroomde bloemstukken. Ze gebruikte voor de kleuren, die zij in haar kunstwerken verwerkte, alleen pigmenten die ze zelf maakte. De ingrediënten onthulde ze aan niemand. Bijzonder is dat Séraphine Louis voornamelijk bij kaarslicht schilderde.
Locatie: Het naïeve schilderij `Het grote boeket’, is te bezichtigen in het Metropolitan Museum of Art in New York (VS). Dit museum ligt aan de oostzijde van het Central Park in Manhattan in New York (VS).
De naïeve kunstschilders hielden in hun schilderijen geen rekening met het perspectief. Bovendien schilderden zij hun figuren, die zij uitdrukkingsloos op het schilderdoek toverden, allemaal in één kleur, zonder er verder rekening mee te houden of iets voor op het schilderij stond of op de achtergrond. Hetzelfde gold voor de geschilderde objecten, of dit nu huizen, bomen, beesten of werktuigen waren. Ieder blaadje aan de bomen, elk plantje in de grond en ieder raampje in een huis werden zo helder, strak en in één kleur afgebeeld dat je ze letterlijk kon tellen. Ook de gewone mensen moesten de schilderijen kunnen begrijpen. Een goed voorbeeld van deze schilderstijl is de Belgische kunstschilder Alexandre Ganesco (1910-1979). Net als veel andere naïeve kunstschilders was Alexandre Ganesco autodidact.
Afbeelding: Ploegen in de Lente (Labours de printemps), uit circa 1954, van Alexandre Ganesco (1910-1979). De Belgische naïeve kunstschilder Alexandre Ganesco werd geboren in Ukkel bij Brussel. Hij bezat tevens de Roemeense nationaliteit, maar woonde het grootste deel van zijn leven in Frankrijk. In 1948 organiseerde het prestigieuze Museum voor Moderne Kunst in Parijs, het Musée d’Art Moderne de Paris, een overzichtstentoonstelling van het werk van Alexandre Ganesco.
Locatie: Het schilderij Ploegen in de Lente maakt deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. ©Ronnie Rokebrand.
Outsider Art en Art Brut
Men noemt de naïeve kunst wel eens de aartsvader van de Outsider Art, de Engelse benaming van deze vorm van naïeve kunst, en de Art Brut, de Franse benaming. Kunstrichtingen die ook vandaag de dag nog populair zijn. Het is zeker waar dat in de kunst die deze kunststromingen voortbrachten veel speelse en kinderlijke voorstellingen stonden. Een belangrijk verschil was – en is – echter dat in deze kunstvormen vooral de innerlijke beleving van de kunstenaar of kunstenares centraal stond. Terwijl de naïeve kunstschilders vooral naar de dagelijkse belevingen om zich heen keken en daardoor geïnspireerd raakten.
De naam Art Brut werd voor het eerst gebruikt door de Franse kunstenaar Jean Dubuffet (1901-1985). Hij was gefascineerd door de kunst van mensen met een verstandelijke beperking, gevangenen en kinderen. Vanuit deze interesse ontwikkelde hij een kunst die vrij is van intellectualisme, zoals hij het zelf noemde. Hij noemde zijn werk infantiel, primitief en populair. Jean Dubuffet had geen artistiek opleiding genoten en was in zijn kunstenaarschap volledig autodidact.
Afbeelding: Het beeldhouwwerk Jardin d’émail (De emaille tuin), uit 1974, van de Franse beeldhouwer Jean Dubuffet. Het 20 meter brede en 8 meter hoge kunstwerk is gemaakt van beton, glasvezel en polyurethaan.
Locatie: Het beeldhouwwerk Jardin d’émail staat in de beeldentuin van het Kröller-Müller Museum, gelegen in het Nationaal Park De Hoge Veluwe bij Otterlo.
Veel Art Brut kunstwerken werden vervaardigd door kunstenaars met een verstandelijke beperking of met een psychiatrische aandoening. De kunstwerken die zij maakten, vaak onder begeleiding van een schilder zonder beperkingen, refereerden aan basale menselijke gevoelens. Soms zijn ze bijna surrealistisch, omdat ze direct voortkwamen uit het brein van de kunstschilder en direct op het doek werden aangebracht. In de Nederlandse kunstwereld is vooral de schilder Willem van Genk (1927-2005) bekend als naïef kunstenaar. Hij was een belangrijke vertegenwoordiger van de Outsider Art.
Afbeelding: Een tekening, uit 1930, van de Zwitserse Art Brut schilder Adolf Wölfli (1864-1930). Vanaf 1895 tot aan zijn dood in 1930 verbleef hij als psychiatrisch patiënt in de psychiatrische Waldau kliniek in Bern. Hij was een van de eerste Art Brut schilders die wij kennen.
Locatie: Het is niet bekend waar dit kunstwerk zich bevindt.
Grote afbeelding: De laan in het park bij Saint Cloud (L’Avenue du Parc à Saint Cloud), van de naïeve kunstschilder Henri Rousseau, uit 1908. Saint-Cloud is een gemeente in het Franse departement Hauts-de-Seine.
Locatie: Dit naïeve schilderij van Henri Rousseau hangt in de Städel ofwel het Städelsches Kunstinstitut und Städtische Galerie, een kunstmuseum gelegen aan de Museumsufer in de Duitse stad Frankfurt am Main.
