Het fundament voor het socialistisch realisme werd gevormd door de Duitse econoom en filosoof Karl Marx. In zijn boek Het Kapitaal, dat hij in 1867 publiceerde, formuleerde hij de beginselen van het marxisme. Volgens hem moest de arbeidersklasse in opstand komen tegen de bourgeoisie, de bezittende klasse. Dat kon volgens Marx alleen via een revolutie tegen de machthebbers.
Vanaf het moment dat Vladimir Lenin, na de door Marx gewenste revolutie in 1917, het communisme invoerde in Rusland begon de communistische regering met het stimuleren van kunst die voor iedereen begrijpelijk moest zijn.
Afbeelding: Een beeld van Vladimir Iljitsj Lenin (1870-1924), de eerste premier van de Sovjet-Unie. Het beeld is in Sint-Petersburg vervaardigd en is een goed voorbeeld van de beeldhouwkunst, in dit geval een gegoten beeld (plastiek), tijdens het socialistisch realisme.
Locatie: Dit beeld van Lenin komt uit de Russische stad Sint-Petersburg en maakt deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. ©Ronnie Rokebrand.
De Georgiër Jozef Stalin had echter zijn eigen interpretatie van deze definitie. Niet lang nadat Stalin in 1920 in de Sovjet-Unie aan de macht kwam was er geen sprake meer van stimuleren, maar van dicteren. In 1934 hield Andrei Zhdanov, een vooraanstaand lid van de Communistische Partij. een toespraak waarin hij aangaf dat het socialistisch realisme de enige geschikte kunstvorm voor de Sovjet-Unie was. Vanaf dat moment was de abstracte kunst verboden en het socialistisch realisme nog de enige toegestane kunstvorm in Rusland. De gewone kunst was veranderd in propagandakunst. De vaste regels waar kunstenaars zich aan dienden te houden golden niet alleen voor schilders en beeldhouwers, maar ook voor schrijvers, dichters, componisten en architecten. Als je deze regels terzijde schoof, dan liep je de kans om te verdwijnen in een straf- of werkkamp.
Afbeelding: Socialistisch realistisch staatsportret van Jozef Stalin, uit 1934, van de Oekraïens-Russische kunstschilder Isaak Brodski. Het was het begin van de persoonsverheerlijking dat deel uitmaakte van het socialistisch realisme. Stalin staat centraal op de compositie met een rode achtergrond, de kleur van het socialisme. Isaak Brodski schilderde veel iconische portretten van regeringsleiders van de Sovjet-Unie uit de beginjaren van de Russische Revolutie.
Locatie: Het staatsportret van Stalin is in het bezit van het Staatsmuseum en tentoonstellingscentrum ROSIZO, een instelling van het Ministerie van Cultuur van de Russische Federatie. Deze instelling is gevestigd in het landgoed Turgenevy-Botkiny, gelegen aan de Ostozhenka-straat 37 in Moskou. Kopieën van dit staatsportret hingen in scholen, kazernes, kantoren, publieke gebouwen en staatsboerderijen.
Het doel van het socialistisch realisme was dat gewone mensen, zoals arbeiders, boeren en matrozen, zich in de kunst konden herkennen. Veel van hen konden lezen noch schrijven, dus het was van groot belang om de idealen van het socialisme op een positieve manier te tonen aan het volk. In de praktijk hield dit in dat men via de kunst de ideale socialistische staat aan de mensen liet zien, de gewenste situatie die men via hard werken snel zou bereiken.
Afbeelding: Meisje op een tabaksplantage, uit 1930, van de kunstschilder Ilya Mashkov (1881-1944). Een gezonde vrouw die hard werkt in een tabaksplantage, een voorbeeld van de gewenste kunst in het socialistisch realisme.
Locatie: Dit olieverfschilderij van Ilya Mashkov hangt in het Mashkov Museum voor Schone Kunsten, het voormalige Museum voor Schone Kunsten van Volgograd, gelegen op de 21, VI Lenin Avenue in de Russische stad Volgograd.
De constructivisten en hun propaganda posters
Deze ideale maatschappij werd verkondigd via het gebruik van propaganda posters die vaak door constructivisten waren ontworpen. Deze posters werden met miljoenen verspreidt en trokken de aandacht van de merendeels analfabetische bevolking.
Tussen 1917 en 1920 was het constructivisme de officiële kunst van de Russische revolutie die veel invloed had op de kunstenaars van die tijd. Zij streefden naar het maken van kunst met een sociaal nut en dat aansloot bij de denk- en leefwereld van gewone mensen. De Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR) moest verenigd worden tot één staat, en de vormentaal van het constructivisme zette men daarbij in.
Vladimir Tatlin en het Monument voor de Derde Internationale
Een bekende constructivist was de Oekraïner Vladimir Tatlin (1885-1953). Hij ontwierp in 1919 een beroemd model voor het Monument voor de Derde Internationale in Moskou, ook bekend als de Tatlintoren. De toren zou met een hoogte van 500 meter aanzienlijk groter worden dan de Eiffeltoren in Parijs en moest de thuisbasis worden van de communistische partij van Rusland. Het model van dit dynamische gebouw met zijn vele glazen ramen toonde de technologische vooruitgang van het land. Helaas waren de kosten om dit gebouw te construeren zo hoog dat het nooit werd gebouwd. Toch was het ontwerp revolutionair. Het bestond uit 3 blokken die Tatlin als een dubbele helix, vergelijkbaar met een schroefdraad, boven elkaar plaatste. Ieder blok draaide om zijn as. De onderste maakt een rondje in een jaar tijd; de middelste draaide een kringetje in 30 dagen en de bovenste maakte zijn rondje in slechts een dag.
Afbeelding: Het model voor de Tatlintoren van Vladimir Tatlin uit 1919. Het werd ontworpen als het Monument voor de Derde Internationale. Het is een goed voorbeeld van constructivistische architectuur.
Locatie: Deze foto werd in 1921 in Sint-Petersburg gemaakt door de Finse fotograaf Nikolai Punin (1888-1953). Finland maakte in 1888 deel uit van het Russische Rijk.
De constructivisten waren laaiend enthousiast over de vele mogelijkheden van de ontwikkeling van Rusland van een landbouwstaat in een industriële staat. Men dacht dat men door middel van de machines vlot alle sociale problemen kon oplossen. Dit bleek uiteindelijk niet meer dan een utopie.
Afbeelding: Socialistisch realistische muurschilderingen op de zijkant van een woonflat in het centrum van Kiev.
Locatie: Deze muurschilderingen bevinden zich in de Oekraïense hoofdstad Kiev. ©Ronnie Rokebrand.
De belangrijkste onderwerpen in de socialistische realistische kunst
In het socialistisch realisme verbeeldde men de belangrijkste onderwerpen in de Sovjetkunst, waaronder de successen van de sterk stijgende industriële productie en de triomfen in de landbouw. Het samen sporten, het ideale gezin, de verheerlijking van de leider, een geïdealiseerd beeld van de werkende vrouw en militaire overwinningen waren thema’s die de leiders van de Sovjet-Unie in de nieuwe kunst wilden terugzien.
Afbeelding: De Baltische staten bevrijd van de Duitsers. Het betreft hier een propagandaposter uit 1944. De kunstenaar is niet bekend.
De toekomst zag er voor de mensen stralend uit, maar de werkelijkheid zat helaas anders in elkaar. Toch zou het socialistisch realisme de toonaangevende kunststroming blijven in de Sovjet-Unie. Sinds het aantreden van Nikita Chroesjtsjov als partijleider in 1953 werden wel mondjesmaat afwijkende kunsten toegestaan. Het socialistisch realisme werd na de Tweede Wereldoorlog, voor kortere of langere tijd, ook de toonaangevende kunststroming in de Oostbloklanden, in China, in Noord-Vietnam, in Cambodja en in Noord-Korea.
De schilderkunst voor arbeiders en boeren
Het doel van de schilderkunst was dat deze door arbeiders en boeren gezien en begrepen werd. Vandaar dat de kunstschilders en beeldhouwers reusachtige kunstwerken maakten die men ophing in overheidsgebouwen, fabrieken, kantoren en andere openbare gebouwen. Uit gewone mensen creëerde de overheid helden die als voorbeeld dienden voor de man en vrouw in de straat. Lenin en Stalin verschenen als het middelpunt van de composities van kunstschilders, net als later Mao Zedong in China en Kim Il-sung in Noord-Korea.
Afbeelding: Vladimir Lenin in Smolny, van Isaak Brodski. Hij schilderde dit kunstwerk in 1930; zes jaar na Lenin zijn overlijden.
Locatie: Dit schilderij hangt in de State Tretyakov Gallery, een kunstmuseum ten zuiden van het Kremlin aan de Lavrushinsky Peryulok 10 in de Russische hoofdstad Moskou.
De kunstschilderingen en affiches toonden vrolijk lachende arbeiders in de fabrieken, trots marcherende soldaten op de pleinen en in de brede straten, en zingende boeren en boerinnen op het land. Het was het geïdealiseerde toekomstbeeld van de maatschappij; de bestaande armoede in de steden en op het platteland werd nergens getoond.
Afbeelding: Wij zullen aan de missie van de commissie voldoen! Dit affiche is in 1956 gemaakt in een oplage van 100.000 stuks. Op de afbeelding staan, van links naar rechts, een boerin met graan in haar handen, een fabrieksarbeider met een lasbril, een fabrieksarbeidster en een soldaat met een geweer. Samen werken zij aan de doelen die op de achtergrond, op de kaart van de toenmalige Sovjet-Unie, staan aangegeven met fabrieken, graansilo’s en krachtcentrales. Onderaan staan de kranen in de haven.
Het is duidelijk dat er in deze context geen ruimte was voor experimenten in de kunst. De regels voor de juiste kunst lagen vast. Toch kunnen we het socialistisch realisme een vernieuwende kunst noemen. Voor de intrede van de socialistische kunst sierden de aristocraten de afbeeldingen op de schilderijen, nu waren het boeren en arbeiders. Bovendien waren de mythologische voorstellingen, die in het prerevolutionaire tijdperk in Rusland populair waren, ingeruild voor realistische taferelen in de fabrieken en op het platteland. Een belangrijk schilder in deze kunststroming was de Oekraïner Isaak Brodski (1883-1939).
Afbeelding: Wasvrouwen, een schilderij uit het eerste kwart van de 20ste eeuw, van de Oekraïner Isaak Brodski. Hij verbeeldde met het schilderij de `wasvrouwen’ het gewone leven van de Rus in geïdealiseerde omstandigheden. In een zelfde sfeer schilderde hij gebeurtenissen rondom de Russische Revolutie. Hij verzamelde ook veel schilderijen van andere kunstenaars. U kunt deze gaan zien in zijn voormalige woning in Sint-Petersburg. Zijn huis fungeert tegenwoordig als het Nationale Isaac Brodski Museum.
Locatie: Dit schilderij van Isaak Brodski bevindt zich in het Nationaal Museum van Warschau op de Jeruzalemlaan 3 (al. Jerozolimskie 3) in de gelijknamige Poolse hoofdstad.
De fotografie in het socialistisch realisme
Niet alleen schilderijen, muurschilderingen, beeldhouwwerken, literatuur en muziek werden beïnvloedt door het socialistisch realisme. Ook de fotografie werd gebruikt om het verhaal van de revolutie en het toekomstige welzijn begrijpelijk onder de aandacht van de bevolking te brengen. Dat de leiders van een land daarbij een belangrijke rol speelden was in die tijd voor iedereen duidelijk.
Afbeelding: Jozef Stalin (rechts; 1878-1953) en Nikita Chroetsjov (links, met een pet op; 1894-1971), de opvolger van Stalin als partijleider, rond het jaar 1938. Zij bezochten een kolchoz, een collectieve landbouwboerderij. De afbeelding straalt uit dat zij mannen van en voor het volk zijn.
Locatie: Wie het origineel van deze afbeelding in bezit heeft is niet bekend. Ook de maker van deze foto is onbekend.
De socialistische realiteit moest men op een juiste wijze onder de aandacht van boeren en arbeiders brengen. De getoonde kunst moest ook positief zijn en optimisme voor de toekomst uitstralen.
Afbeelding: De boeren werken hard op het platteland van Noord-Vietnam. Het geeft een positief en geïdealiseerd beeld van de toekomst, zoals gebruikelijk was in het socialistisch realisme.
Locatie: Deze foto hangt in het museum bij het Vinh Moc-tunnelcomplex bij het dorp Vinh Thach (Vinh Linh District) in de provincie Quang Trị in Vietnam.
Men wilde opgetogen verhalen vertellen met gewone mensen als helden in de hoofdrol. De fotografie was voor dit doel zeer geschikt.
Afbeelding: Heldenfoto van de boeren en boerinnen die als soldaten in het Noord-Vietnamese leger tegen de VS vochten bij de Vinh Moc tunnels. Op deze foto nemen ze twee Amerikaanse soldaten gevangen.
Locatie: Deze foto hangt in het museum bij het Vinh Moc-tunnelcomplex bij het dorp Vinh Thach in Vietnam.
Sommige helden kregen een eigen rol in de geschiedenis. De meesten onder ons kennen het levensverhaal van Ernesto Guevara, beter bekend onder de naam Che Guevara (1928-1967). Hij was een Argentijns marxistisch revolutionair, arts en Cubaans guerrillaleider die het uiteindelijk in Cuba tot minister van Industrie bracht.
Afbeelding: Een beroemde foto van de 32-jarige Che Guevara tijdens de begrafenis op 5 maart 1960 van de slachtoffers van de explosie in La Coubre, veroorzaakt door saboteurs. Dit portret van Che Guevara heeft een iconische status. Het is de meest gereproduceerde foto in de geschiedenis van de fotografie en een van de meest representatieve beelden voor de 20e eeuw.
Locatie: Deze foto van Che Guevara werd gemaakt door Alberto Díaz Gutiérrez, beter bekend onder zijn artiestennaam Alberto Korda (1928-2001), een bekende Cubaanse fotograaf. Hij maakte veel foto’s van Che Guevara en Fidel Castro. Deze foto hangt in het Museum Che Guevara in de Cubaanse hoofdstad Havana.
Socialistisch idealisme in China
Onder invloed van de ideeën van Confucius heeft de Chinese politieke cultuur duizenden jaren gebruik gemaakt van de Chinese kunst om hun verhaal van rust en orde aan de inwoners van het keizerrijk te vertellen. De mensen moesten in hun leven correct handelen en juist denken. Men ging er vanuit, en waarschijnlijk terecht, dat als je de inwoners van China uitlegde en liet zien hoe zij zich dienden te gedragen, dat de mensen dat gedrag ook gingen vertonen. Geen wonder dat de machthebbers gebruikmaakten van de schilderkunst, de beeldhouwkunst, de architectuur, de muziek en de literatuur om hun denkbeelden van goed en kwaad aan hen uit te leggen.
Vanaf het moment dat Mao Zedong (1893-1976) in 1949 met zijn Chinese Communistische Partij, de CCP, de Volksrepubliek China vestigde bleef dit gebruik van de kunsten in zwang. Sterker nog Mao maakte, net als Jozef Stalin in de Sovjet-Unie, veel gebruik van propagandakunst om zijn communistische idealen te vertalen naar het gewone volk dat kon lezen noch schrijven.
Afbeelding: Mao Zedong (Mao Tse-Tung) spreekt op 6 december 1944, als voorzitter van de communistische partij, zijn volgers toe. De afbeelding combineert in één compositie Mao als de leider van de partij die zijn volgers toespreekt, met op de achtergrond als locatie een Chinees dorp aan de voet van de bergen. Via deze foto portretteerde Mao Zedong zich als de leider van het gewone volk.
Locatie: Deze foto maakt deel uit van het Franklin D. Roosevelt Presidential Library and Museum (National Archives and Records Administration), gelegen op het terrein van Springwood, het voormalige landgoed van de familie Roosevelt in Hyde Park, een stadje in Dutchess County in New York (VS).
De propagandakunst vond men zelfs op gebruiksvoorwerpen terug, zoals op horloges. Mao Zedong sprak in zijn tijd niet over socialistisch realisme, maar noemde zijn propagandakunst socialistisch idealisme.
Afbeelding: Een Chinees horloge met daarop de beeltenis van partijleider Mao Zedong.
Locatie: Dit horloge komt uit de Chinese hoofdstad Beijing en maakt deel uit van de collectie van de Gooise Galerie. ©Ronnie Rokebrand.
De kunstenaars waren volledig onder controle van de communistische staat en moesten propagandaposters gaan maken om de bevolking te onderwijzen. Het voordeel van deze propagandaposters was dat deze gemakkelijk gedrukt konden worden en daarna verspreidt tot in de uiterste hoekjes van de immens grote Volksrepubliek China. Bijna ieder gezin had wel een propagandaposter in huis hangen. Dat was geen wonder, want er was bijna geen andere kunst verkrijgbaar.
Afbeelding: Een Chinese propagandaposter met daarop een Chinese typist aan het werk met daaronder de tekst `Hoeveel werk het ook is om het vijfjarenplan te voltooien en niet te laten mislukken, al dat werk is glorieus!’. Op de achtergrond zien we een poster met een afbeelding van Mao die vanaf een heuvel uitkijkt over het land. Dit affiche is in maart 1956 gedrukt en verspreid.
Socialistisch realisme in andere landen
In veel communistische georiënteerde landen vind je het socialistisch realisme terug. Dat is alleszins begrijpelijk, want het ontstond in Rusland, waarna het door de Chinese autoriteiten werd overgenomen. Nieuwe communistische landen stonden onder invloed van één van deze landen en namen als gevolg daarvan ook de propagandakunst over.
Afbeelding: In het huidige Vietnam vind je nog veel sporen van het socialistisch realisme. Zoals de propagandaposter op de afbeelding laat zien. ©Ronnie Rokebrand.
Grote afbeelding: Dit monumentale bas-reliëf, het zogenoemde Monument voor de helden van de Grote Patriottische Oorlog, met daarboven de Oekraïense vlag staat in de open lucht in het Nationaal Museum van de Geschiedenis van Oekraïne in de Tweede Wereldoorlog.
Locatie: Het Nationaal Museum van de Geschiedenis van Oekraïne in de Tweede Wereldoorlog bevindt zich op de Ivan Mazepa Straat 44 in de Oekraïense hoofdstad Kiev. Het museum is van verre herkenbaar aan het reusachtige en 102 meter hoge Moederlandmonument dat het museum siert. ©Ronnie Rokebrand.
